Raport ewaluacyjny projektu Związku Stowarzyszeń Polska Zielona Sieć pn. "Akademia 3R - pilotażowy program edukacyjny na rzecz kształtowania zrównoważonych wzorców konsumpcji w zakresie ograniczenia ilości odpadów opakowaniowych wśród młodzieży.

1. R APORT
E WA LUAC Y J NY

2. wielkości
Raport ewaluacyjny projektu
Akademia 3R
pilotażowy program edukacyjny na rzecz
kształtowania zrównoważonych wzorców
konsumpcji w zakresie ograniczenia ilości
odpadów opakowaniowych wśród młodzieży

3. Magdalena Noszczyk
Korekta:
Mariusz Leńczuk
Ilustracje:
Opracowanie:
Małgorzata Świderek
Maria Leńczuk
Jerzy Tchórzewski
Redakcja i skład (na podstawie projektu Jerzego Tchórzewskiego):
Design i identyfikacja wizualna projektu „Akademia 3R˝:
Łukasz Dąbrowiecki Tchórzewski
Jerzy jottee.blogspot.com
Kraków 2009
Konsultacje merytoryczne:
Małgorzata Małochleb
Publikacja została przygotowana przez / Copyright by:
Magdalena Noszczyk
Kraków, wrzesień 2010
www.ekonsument.pl
Związek Stowarzyszeń Polska Zielona Sieć
Raport został przygotowany przez / Copyright by:
ul. Sławkowska 26a, 31-014 Kraków http://zielonasiec.pl w ramach kampanii
Publikacja powstała przy współudziale partnerów projektu „Akademia 3R˝:
Regions for Recycling and Sustainable Resource management http://www.acrplus.org
Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła˝ http://zrodla.org
Związek Stowarzyszeń Polska Zielona Sieć
ul. Sławkowska 12, 31-014 Kraków www.zielonasiec.pl
Projekt „Akademia 3R” realizowany jest w ramach kampanii:
Dofinansowano ze
środków
Narodowego
Funduszu Ochrony
Środowiska
i Gospodarki Wodnej
Scenariusze zajęć oraz ćwiczenia z projektu „Akademia 3R˝ są dostępne licencji Creative Commons:„Uznanie
Raport ewaluacyjny projektu „Akademia 3R” dostępny jest na na licencji Creative Commons: „Uznanie
autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 2.5 Polska˝. Polska”. Treści zawarte w publikacji moż-
autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 2.5 Treści zawarte w publikacji można kopiować
ina kopiować i rozpowszechniać w celach niekomercyjnych pod warunkiem podania źródła i autorstwa.
rozpowszechniać w celach niekomercyjnych pod warunkiem podania źródła i autorstwa.
Wydrukowano na papierze makulaturowym

4. WSTĘP
Niniejszy raport jest poświęcony ewaluacji ekologicznego projektu edukacyjnego Akademia 3R, reali-
zowanego przez Związek Stowarzyszeń Polska Zielona Sieć. Opracowanie przedstawia ocenę realizacji
założonych efektów – rezultatów projektu, szczególnie rezultatów miękkich. Analizie poddano rów-
nież zebrane w trakcie monitoringu opinie uczestników i realizatorów projektu (to jest nauczycieli
i edukatorów) na temat projektu Akademia 3R (jego założeń, form realizacji, narzędzi) oraz przebie-
gu wzajemnej współpracy.
Raport składa się z trzech zasadniczych części:
1. Analizy danych z monitoringu, prowadzonego równolegle z działaniami edukacyjnymi. W zakres
monitoringu wchodziła ocena zaangażowania w projekt nauczycieli, uczniów, ich rodziców i środo-
wisk szkolnych, ocena narzędzi edukacyjnych (scenariuszy i ćwiczeń zawartych w pakiecie eduka-
cyjnym, strony ekonsument.pl, gier internetowych i konkursu) oraz innowacje wprowadzone przez
nauczycieli i zaproponowane przez nich modyfikacje. Dane te, zebrane za pomocą kwestionariuszy
wywiadu, zostały wstępnie opracowane przez edukatorów w formie dwóch raportów z monitoringu.
2. Opracowania wyników ankiet ewaluacyjnych, wypełnionych przez nauczycieli realizujących projekt
na początku i na końcu roku szkolnego.
3. Relacji ze spotkania ewaluacyjnego, podsumowującego projekt pilotażowy. Podczas spotkania
edukatorzy wraz z pracownicami projektu i ewaluatorką dokonali oceny projektu (jego założeń
i harmonogramu, poziomu osiągnięcia „miękkich” rezultatów projektu, współpracy z biurem
projektu i ze szkołami) oraz wypracowali propozycje rozwiązań dla najistotniejszych problemów,
jakie pojawiły się w trakcie realizacji projektu.
Na końcu raportu znajduje sie krótkie podsumowanie, zawierające wnioski i rekomendacje dotyczące
kierunków zmian w projekcie. Uzupełnieniem raportu są wykorzystane w ewaluacji narzędzia badaw-
cze, które zostały umieszone w załącznikach.
Ewaluatorka pragnie wyrazić wdzięczność dla pracowników biura projektu Akademia 3R za współ-
pracę, okazaną pomoc oraz możliwość uczestnictwa w ciekawej i społecznie potrzebnej inicjatywie
edukacyjnej.
4 www.ekonsument.pl

5. SPIS TREŚCI
Wstęp 4
Rozdział 1
Metodologia 6
Rozdział 2
Analiza raportów z monitoringu projektu akademia 3R 9
Monitoring I 11
Oceny edukatorów 15
Monitoring II 17
Oceny i informacje nauczycieli 17
Oceny edukatorów 21
Rozdział 3
Ocena efektów działań edukacyjnych. Ewaluacja ex ante i ex post na podstawie ankiet wypełnia-
nych przez nauczycieli 23
Edukacja w zakresie gospodarki odpadami 24
Znajomość zasady 3R wśród uczniów i nauczycieli 25
Gospodarka odpadami w szkole 27
Oczekiwania nauczycieli względem efektów Akademii 3R w szkole i poziom ich spełnienia 32
Rozdział 4
Ocena projektu w oczach edukatorów: mocne i słabe strony, propozycje rozwiązań problemów.
(Na podstawie notatek ze spotkania ewaluacyjnego) 35
Mocne i słabe strony projektu 35
Problemy napotykane w trakcie realizacji projektu oraz propozycje ich rozwiązania 38
Rozdział 5
Podsumowanie: ocena osiągnięcia rezultatów projektu - wnioski i rekomendacje 43
Ocena osiągnięcia rezultatów projektu 43
Wnioski z badań i rekomendacje 44
Aneks - monitoring, ankiety 45
5 www.ekonsument.pl

6. ROZDZIAŁ 1
METODOLOGIA
Zgodnie z definicją Polskiego Towarzystwa Ewaluacyjnego ewaluacja jest rozumiana jako:
• ocena wartości projektu z zastosowaniem określonych kryteriów w celu jego usprawnienia, rozwoju
lub lepszego rozumienia,
• zbieranie, analiza oraz interpretacja danych na temat znaczenia i wartości projektu przy zwróceniu
uwagi na zagadnienia istotne dla zainteresowanych,
• ocena efektywności, skuteczności, oddziaływania, trwałości i zgodności projektu w kontekście
założonych celów, porównywanie rezultatów projektu ze wstępnymi zamierzeniami.1
Zespół przygotowujący projekt Akademia 3R pragnął w pilotażu sprawdzić efektywność projektu, w tym
poziom osiągnięcia celów projektu przy zastosowaniu przyjętej formuły działań. Efektem ewaluacji
i pilotażu miało być określenie optymalnej konstrukcji projektu edukacyjnego, kształtującego
postawy i decyzje konsumenckie w zakresie postępowania z odpadami opakowaniowymi.
CELE PROJEKTU AKADEMIA 3R
Głównym celem projektu Akademia 3R jest ograniczanie ilości powstających odpadów opakowanio-
wych w Polsce poprzez:
• edukację dzieci i młodzieży w wieku 7-16 lat w zakresie odpowiedzialnego postępowania z odpadami;
• zwiększenie aktywności dzieci i młodzieży oraz ich nauczycieli w zakresie podejmowania konkret-
nych działań proekologicznych w swoich środowiskach lokalnych.
REZULTATY PROJEKTU AKADEMIA 3R
Zgodnie z założeniami projektu Akademia 3R niepoliczalne efekty realizacji projektu to:
• Podniesienie świadomości i odpowiedzialności ekologicznej dzieci i młodzieży za otoczenie przy-
rodnicze.
• Zwiększenie poziomu wiedzy ekologicznej odbiorców projektu w zakresie postępowania z odpadami.
• Ukształtowanie i utrwalenie nawyków i zachowań proekologicznych dzieci i młodzieży w zakresie
postępowania z odpadami opakowaniowymi.
• Zwiększenie aktywności dzieci i młodzieży oraz ich nauczycieli w zakresie podejmowania konkret-
nych działań proekologicznych w swoich środowiskach lokalnych.
• Upowszechnienie interaktywnych i modelowych metod nauczania dzięki udostępnieniu dla wszyst-
kich potencjalnych odbiorców przygotowanych materiałów dydaktycznych i edukacyjnych.
1 Pobrano dnia 14.09.2010 r. ze strony http://www.pte.org.pl/x.php/1,155/O-ewaluacji.html.
6 www.ekonsument.pl

7. METODY I TECHNIKI ZASTOSOWANE W EWALUACJI PROJEKTU AKADEMIA 3R
Wymienione wyżej efekty realizacji projektu, z uwagi na ich jakościowy i niepoliczalny charakter, na-
leży uznać za rezultaty miękkie. Jako takie były one badane w sposób jakościowy – zbieranie danych
odbyło się z użyciem narzędzi zawierających głównie pytania otwarte bądź półotwarte. Założono,
że rezultaty będą mierzone za pomocą specjalnie opracowanych narzędzi - ankiet, kwestionariuszy,
wywiadów strukturalizowanych - skierowanych do bezpośrednich odbiorców projektu (uczniów i na-
uczycieli biorących udział w projekcie), a także do jego realizatorów (edukatorów odpowiedzialnych
za przeprowadzenie zajęć). Z uwagi na pilotażowy charakter projektu zastosowano kilka form ewalu-
acji jednocześnie, by sprawdzić ich efektywność i wybrać najlepsze rozwiązanie dla przyszłych edycji
Akademii 3R:
Po pierwsze, nauczyciele zakwalifikowani do projektu zostali poproszeni o wypełnienie ankiet na po-
czątku i na końcu udziału w Akademii 3R. Ankieta – w podobnym brzmieniu w obu edycjach – badała
stan wiedzy, postawy i działania bezpośrednich i pośrednich uczestników projektu przed rozpoczę-
ciem jego realizacji w szkołach i po jej zakończeniu. W założeniu badanie ankietowe miało dostar-
czyć porównywalnych danych o sytuacji przed i po realizacji projektu w szkołach od 180 nauczycieli.
Po drugie, przeprowadzono monitoring działań edukacyjnych. Edukatorzy zostali poproszeni o spo-
rządzenie raportów po uprzednim przeprowadzeniu wywiadów z nauczycielami biorącymi udział w
projekcie. Wywiady monitorujące były przeprowadzone przez edukatorów w dwóch etapach:
I wywiad został przeprowadzony przez edukatorów w lutym 2010 r. i dotyczył okresu X-XII 2009
r. Poruszono w nim kilka wątków z zakresu realizacji projektu, takich jak: ogólna ocena programu
(w tym ocena stopnia odpowiedzialności nauczyciela za prowadzenie projektu w klasie, ocena pro-
wadzonych przez edukatora zajęć wprowadzających, ocena pakietu edukacyjnego, innowacyjności
zastosowanej formy projektu, informacje o sposobie użycia przez nauczyciela narzędzi edukacyjnych,
ocena pomysłu na konkurs), informacje nt. pracy ze scenariuszami zajęć (liczba przeprowadzonych
zajęć, ocena atrakcyjności i popularności proponowanych zajęć, ich efektywność w zakresie motywo-
wania uczniów do podjęcia dalszych działań, propozycje zmian, stosowane zadania domowe), infor-
macje na temat aktywności nauczyciela, jako realizatora projektu w środowisku szkoły (zainicjowane
formy działań, zaistnienie projektu w świadomości środowiska szkoły, reakcje otoczenia - środowiska
szkolnego i rodziców, w tym zaangażowanie poszczególnych grup w projekt i działania ekologiczne).
II wywiad miał miejsce w marcu 2010 r. i oceniał działania zrealizowane w okresie I-III 2010 r.
Wywiad ten był poświęcony pracy z narzędziami edukacyjnymi – scenariuszami zajęć, ćwiczeniami
aktywizującymi i konkursem. Powtórzenie większości pytań z poprzedniego wywiadu pozwoliło na
uchwycenie zmiany postaw nauczycieli, wzrostu ich wiedzy i umiejętności pracy z tymi narzędziami
oraz wpływu zastosowanych form pracy na aktywizację uczniów w zakresie działań proekologicznych.
Pytania dotyczące konkursu miały pozwolić na zgromadzenie informacji i ocen na temat organizacji
tego wydarzenia w poszczególnych szkołach i w całym projekcie.
Kwestionariusze wywiadu stanowią załącznik nr 1 i 2 do niniejszego raportu.
Na podstawie informacji uzyskanych w wywiadach monitorujących edukatorzy opracowali raporty
z monitoringu I i II według przesłanego wzoru. Raporty były sporządzane przez edukatorów na
podstawie danych zgromadzonych podczas wywiadów. W ten sposób dane uzyskane w wywiadach z
nauczycielami zyskały komentarz oparty na doświadczeniach i obserwacjach edukatorów, czyli osób
zaangażowanych w projekt, ale będących na zewnątrz szkoły, jako środowiska realizacji projektu.
7 www.ekonsument.pl

8. Zastosowanie w kwestionariuszach wywiadu i we wzorach raportu pytań otwartych i półotwartych
implikuje zastosowanie analizy treści, jako głównej metody opracowania danych.
Jako trzecią formę zorganizowano spotkanie ewaluacyjne, będące jednocześnie podsumowaniem
pozostałych działań ewaluacyjnych. Podczas dwudniowych warsztatów edukatorzy i personel biura
projektu dyskutowali o projekcie; jego założeniach, formach realizacji, wykorzystanych narzędziach,
osiągniętych rezultatach, a także o współpracy z biurem projektu. W spotkaniu brała też udział
ewaluatorka, której zadaniem było zaprezentowanie opracowanych danych, uzyskanych za pomocą
narzędzi ewaluacyjnych oraz przeprowadzenie dyskusji na następujące tematy: ocena założeń pro-
jektu (jego konstrukcji, celów rezultatów i działań oraz ich adekwatności do grupy docelowej), jego
harmonogramu, ocena poziomu osiągnięcia „miękkich” celów projektu; ocena współpracy z biurem
Akademii 3R, w tym przepływu informacji i dostępu do nich, ocena procedur administracyjnych, do-
kumentacji; ocena współpracy ze szkołami oraz zasadności organizowania projektów całorocznych.
Dla zgłaszanych podczas dyskusji i zdiagnozowanych w trakcie ewaluacji problemów uczestnicy spo-
tkania mieli zaproponować rozwiązania, możliwe do zastosowania w kolejnej edycji Akademii 3R.
8 www.ekonsument.pl

9. ROZDZIAŁ 2
ANALIZA RAPORTÓW Z MONITORINGU PROJEKTU AKADEMIA 3R
Merytoryczna zawartość raportu z monitoringu I
Jak wyjaśniono w rozdziale dotyczącym zastosowanej metodologii ewaluacji, na podstawie ankiet
przeprowadzonych w I i II etapie monitoringu edukatorzy przygotowywali raport, bazując na wzorze
zawierającym listę pytań. Wymuszały one nie tylko zsyntetyzowanie odpowiedzi nauczycieli, ale
także opatrzenie zebranych w wywiadach informacji komentarzem na temat pracy nauczycieli oraz
obecności i oddźwięku projektu w świadomości otoczenia projektu (środowiska szkolnego, rodzi-
ców, mediów, władz lokalnych itd.). Wyniki tego badania zostały w niniejszym raporcie prezentowa-
ne według tej samej logiki. Poniższe tabele prezentują zakres danych uzyskanych od nauczycieli i
umieszczonych w raportach oraz odnoszących się do nich komentarzy edukatorów. Analiza informacji
uzyskanych z raportów została zaprezentowana w układzie zgodnym ze strukturą poniższych tabel.
RAPORT Z MONITORINGU I
OCENY I INFORMACJE NAUCZYCIELI OCENY EDUKATORÓW
Forma realizacji projektu Współpraca z nauczycielami
Ocena narzędzi edukacyjnych pod względem Praca nauczycieli (sposób realizacji działań
merytorycznym, atrakcyjności oraz skuteczności projektowych, zaangażowanie, efekty pracy)
w aktywizowaniu do zmian postaw konsumenc-
kich
Ocena scenariuszy zajęć i ćwiczeń, w tym wska- Ocena aktywności i chęci zmian postaw konsu-
zanie najbardziej aktywizujących menckich nauczycieli i uczniów (w porównaniu
i zachęcających do podejmowania dalszych z rozpoczęciem projektu)
działań; propozycje modyfikacji tych narzędzi
Zastosowane sposoby zaangażowania społecz- Oddźwięk realizacji projektu w środowisku
ności szkolnej w projekt – wydarzenia i akcje, szkolnym
które objęły całą społeczność szkoły
Uczestnictwo rodziców w projekcie – formy
współpracy i aktywizacji, ciekawe inicjatywy
angażujące rodziców
9 www.ekonsument.pl

10. RAPORT Z MONITORINGU II
OCENY I INFORMACJE NAUCZYCIELI OCENY EDUKATORÓW
Liczba zajęć i ćwiczeń aktywizacyjnych, prze- Zaobserwowane w szkole zmiany, będące efek-
prowadzonych przez nauczycieli w I kwartale tem Akademii 3R
2010 r.
Ocena pakietu edukacyjnego, jako zbioru narzę-
dzi edukacyjnych do samodzielnego wykorzysta-
nia przez nauczyciela
Oceny uczniów i nauczycieli nt. atrakcyjności
i skuteczności ćwiczeń aktywizujących i ich
efektywności
Sposób wykorzystania informacji zebranych z
użyciem narzędzi zaproponowanych
w pakiecie edukacyjnym (wywiady, audyty,
kwestionariusze badające ilość powstających
odpadów opakowaniowych i gospodarkę odpa-
dową w otoczeniu uczniów)
Innowacje wprowadzone przez nauczycieli do
działań projektowych (nowe zajęcia, ćwiczenia,
działania)
Zainteresowanie konkursem Ocena zaangażowania uczniów, nauczycieli czy
społeczności szkolnej w przygotowanie pracy
Ocena organizacji i regulaminu konkursu konkursowej
Źródła i sposoby motywacji uczniów do udziału
w konkursie
Tam, gdzie informacje zawarte w raporcie nie udzielały pełnej odpowiedzi na pytania stawiane
w monitoringu, prezentacja wyników z raportów została wzbogacona o bardziej szczegółową
analizę wyników ankiet.
10 www.ekonsument.pl

11. MONITORING I
OCENY I INFORMACJE NAUCZYCIELI
Forma realizacji projektu
Większość nauczycieli wysoko oceniła formę projektu. Do jego mocnych stron zaliczono:
• ujęcie tematu postaw konsumenckich, pokazujące, jak wiele zależy od nas samych i w jaki
sposób (często bardzo prosty) można zmienić swoje zachowania i stać się konsumentami
bardziej przyjaznymi środowisku,
• aktywizującą rolę Akademii 3R w procesie zmiany na rzecz odpowiedzialnego gospodarowania
odpadami,
• współpracę edukator-nauczyciel-uczeń-szkoła,
• aktualność tematyki w regionie (wskazana w woj. kujawsko-pomorskim),
• to, że edukator przyjeżdżał na zajęcia do szkoły,
• różnorodność środków aktywizujących i pomocy dydaktycznych zawartych w pakiecie
edukacyjnym,
• zmuszanie młodych ludzi do refleksji, pobudzanie do aktywnego działania w szkole i poza nią,
• rozpoczynanie edukacji ekologicznej już od klas najmłodszych, co daje szansę na dalszy
rozwój w kolejnych klasach,
• możliwość dowolnego wyboru scenariuszy zajęć przez nauczycieli.
Słabe strony przyjętej formy projektu, jakie wskazali nauczyciele, to:
• scenariusze przygotowane pod kątem prowadzenia zajęć dodatkowych, nie powiązanych
bezpośrednio z treściami programu nauczania, co przy napiętej podstawie programowej
stwarza problemy (zauważone w woj. małopolskim),
• zbyt duża odpowiedzialność nauczyciela za projekt (zgłaszane w woj. wielkopolskim,
1 zgłoszenie w woj. śląskim).
Jak widać przeważały opinie pozytywne, a uwagi negatywne były rzadkie i dotyczyły właściwie
jednego obszaru – obciążenia nauczyciela pracą. Niemniej zasadne wydaje się być rozważenie za-
proponowania w pakiecie edukacyjnym sposobów powiązania scenariuszy, ćwiczeń aktywizujących
i pomysłów działań z treściami podstawy programowej.
Ocena narzędzi edukacyjnych
Nauczyciele w trakcie wywiadu oceniali narzędzia edukacyjne – pakiet edukacyjny, stronę internetową
ekonsument.pl oraz gry multimedialne - pod względem merytorycznym, atrakcyjności oraz skuteczności
w aktywizowaniu do zmian postaw konsumenckich, przy czym ten ostatni aspekt był najrzadziej poru-
szany w raportach, gdyż nauczyciele mieli problemy z odpowiedzią na tak zadane pytanie.
Najwięcej ocen pozytywnych zebrał pakiet edukacyjny w formie segregatora. Było to jedyne narzę-
dzie, z którego skorzystali niemal wszyscy nauczyciele (poza kilkoma przypadkami z Wielkopolski).
11 www.ekonsument.pl

12. Pakiet jest kompleksowy, łatwy w użyciu, wyczerpuje tematykę 3R, spełnia założone cele wychowaw-
cze i edukacyjne, zachęca młodzież do aktywności i dzielenia się wiedzą z rówieśnikami, inspiruje
nauczycieli do poszukiwania innych form pracy. Pojawiły się też sygnały o problemach – język scena-
riuszy jest zdaniem części nauczycieli za trudny dla najmłodszych dzieci, również forma graficzna pa-
kietu nie odpowiada odczuciom estetycznym tak młodych osób, co utrudnia dzieciom odbiór treści.
Rysunki są też mało czytelne dla dzieci niepełnosprawnych (z raportu z woj. łódzkiego).
Stronę ekonsument.pl nauczyciele traktowali głównie, jako źródło wiedzy, przydatne podczas przy-
gotowywania się do zajęć. Informacje zawarte na stronie były również pomocne, gdy nauczyciele in-
formowali o projekcie środowisko szkolne (w szczególności dyrekcję i nauczycieli). Strona stanowiła
cenne źródło wiedzy o konkursie na reportaż.
Gry multimedialne były wykorzystywane tylko przez niektórych nauczycieli (np. w woj. podlaskim po-
łowa nauczycielek wcale nie zajrzała do zakładki z grami, choć otrzymały informację o ich istnieniu).
Zazwyczaj stosowali je jako zadanie domowe albo zajęcie na lekcjach informatyki. Część nauczycieli
sama grała w gry i zachęcała do tego uczniów. Tam, gdzie gry były powszechnie stosowane, okazały
się najlepiej dobranym narzędziem do grupy odbiorców (por. raport z woj. mazowieckiego).
Przeszkodę w korzystaniu z gier i strony internetowej stanowił utrudniony dostęp do sal informatycz-
nych w szkołach (np. jedna sala na całą szkołę).
Ocena scenariuszy zajęć i ćwiczeń
W tym punkcie nauczyciele byli proszeni o wskazanie scenariuszy i ćwiczeń najbardziej aktywizujących
i zachęcających do podejmowania dalszych działań oraz o zaproponowanie modyfikacji tych narzędzi.
Poniższy schemat obrazuje popularność scenariuszy oraz to, czy aktywizowały one uczniów. Ciemnym
kolorem i szerokim segmentem piramidy oznaczono scenariusze najbardziej popularne, im jaśniejszy
kolor i węższy segment, tym mniej dany scenariusz był popularny. W dymkach znalazły się komenta-
rze nauczycieli i edukatorów do poszczególnych scenariuszy.
Zabierz główę na zakupy
Reklama - sprzedawanie marzeń
O odpadach opakowaniowych
3R
Scenariusze uznane za najbar-
dziej aktywizujące proekologicz-
Ekologiczne zakupy - co to znaczy? nie w zakresie decyzji konsu-
Symbole ekologiczne menckich.
Świat 3R
A Ty jak myślisz?
Po 1-2 wskazań na te scenariu-
Reanimacja - wrzucać sze jako najmniej aktywizujące
czy naprawiać do działań proekologicznych.
Akademia 3R
w naszej szkole
- kto to
zrobi?
12 www.ekonsument.pl

13. Oceny poszczególnych scenariuszy zależą od wieku odbiorców. Scenariusze zakładające dyskusje i
podejmowanie decyzji są lepiej oceniane i bardziej aktywizujące w klasach starszych. Z kolei sce-
nariusze i ćwiczenia oparte na grach i zajęciach plastycznych lepiej sprawdzają się w klasach młod-
szych. Jak już wspomniano część scenariuszy jest zdaniem nauczycieli niedostosowana do odbiorców
najmłodszych. Jeden z nauczycieli zasugerował wprowadzenie elementów multimedialnych lub fil-
mów, by uczynić scenariusze łatwiejszymi w odbiorze dla dzieci. W ocenie nauczycieli dobrym po-
dejściem jest uświadamianie uczniom ich odpowiedzialności za własne decyzje (np. konsumenckie).
Zdaniem niektórych scenariusze są dobrym punktem startowym do tworzenia własnych scenariuszy
lekcji. Wadą scenariuszy w opinii części nauczycieli (z woj. dolnośląskiego) jest ich zaplanowanie na
2 godziny lekcyjne, gdyż w niektórych szkołach nie jest możliwe zorganizowanie takich zajęć.
Nauczyciele z woj. łódzkiego zaproponowali uczniom szereg działań pozalekcyjnych i domowych, m.
in. wspólne wyjście do marketu w celach edukacyjnych, rozmowy z rodzicami i dziadkami o zakupach,
odpadach, monitoring domowych odpadów, stworzenie reklamy przedmiotu codziennego użytku.
Sposoby zaangażowania społeczności szkolnej
W tym pytaniu chodziło o wydarzenia i akcje, które objęły całą społeczność szkoły. Ilość przedsięwzięć
i nakład pracy nauczycieli stanowi przesłanki do oceny ich zaangażowania w realizację projektu.
W woj. wielkopolskim dyrekcja szkół, nauczyciele i uczniowie klas nie objętych projektem oraz ro-
dzice zostali jedynie poinformowani o realizacji Akademii 3R. Zastosowano formy bierne, jak gazetki
szkolne, plakaty, informacje na spotkaniach z rodzicami (tzw. wywiadówkach). Reszta personelu
szkoły nie była zainteresowana uczestnictwem w projekcie: „uważa, że to ich nie dotyczy skoro
to projekt edukacyjny dla uczniów”. Najciekawszą formą działania angażującego nauczycieli była
wycieczka na składowisko odpadów.
Również w woj. podlaskim inicjatyw było niewiele. Do najciekawszych należały wywiady w sklepi-
kach szkolnych. Plusem jest natomiast przychylność dyrektorów szkół i ich przekonanie, że „projekt
realizuje się przyjemnie”.
Także w woj. śląskim wystąpiło duże zróżnicowanie zaangażowania społeczności szkolnej w projekt Aka-
demia 3R. Obok inicjatyw takich, jak podejmowano w szkołach z innych regionów, pojawił się pomysł
szycia worków na stroje gimnastyczne z wykorzystaniem używanych materiałów, np. starych zasłon.
W woj. łódzkim podjęto akcje okolicznościowe, jak kiermasz świąteczny produktów wytworzonych
przez uczniów z odpadów, wystawa zabawek wykonanych z odpadów, wystawy plakatowe na koryta-
rzu, przygotowanie prezentacji multimedialnych dla innych klas oraz wywiady z pracownikami szkoły
i podpisanie z nimi kontraktów dotyczących działań ekologicznych, pasujących do ich zakresów
obowiązków. Personel szkoły oraz pracownicy sklepików szkolnych podejmowali różnorakie działania
indywidualne związane ze swoją pracą. Nauczyciele zwykle ograniczali się do dwustronnego druko-
wania. Selektywna zbiórka odpadów i surowców wtórnych była efektem wcześniej realizowanych
projektów ekologicznych.
W woj. dolnośląskim w jednej szkole podpisano kontrakt angażujący całą społeczność szkolną w dzia-
łania. W wielu szkołach odbyły się akcje wymiany zabawek, książek, kilka szkół rozpoczęło zbiórkę
surowców wtórnych, zaczęło oszczędzać papier.
13 www.ekonsument.pl

14. W woj. kujawsko-pomorskim, oprócz inicjatyw podobnych do wyżej wymienionych, w szkołach odby-
ły się pokaz mody ze śmieci, ozdabiane toreb ekologicznych oraz ekologiczne pakowanie prezentów.
W woj. zachodniopomorskim w jednej ze szkół zorganizowano przedstawienie kukiełkowe (kukiełki
były wykonane z odpadów) dla rodzin uczniów, a personel szkoły przygotował poczęstunek dla gości.
W innej szkole powstało koło ekologiczne, w jeszcze innej odbyła się olimpiada szkolna poświęcona
wiedzy o założeniach i działaniach Akademii 3R. W kilku szkołach stworzono szkolne strony interne-
towe z informacjami o projekcie.
W woj. lubelskim szkoły przeprowadziły audyt odpadowy i postanowiły ograniczyć ilość produkowa-
nych śmieci. Wprowadzono też zdrową żywność do sklepików szkolnych. Szkoły bardzo często chwa-
liły się udziałem w projekcie, zamieszczając logo Akademii 3R na stronie www szkoły lub na tablicy
informacyjnej przy wejściu do budynku.
W woj. małopolskim oryginalnym działaniem był happening „Świat papieru” połączony z warszta-
tami papieru czerpanego, które objęły wszystkich uczniów szkoły. Nauczyciele podczas kartkówek
wykorzystują jednostronnie zapisane kartki do ponownego użycia, a zaopatrzeniowiec kupuje pro-
dukty z recyklingu i materiały w dużych opakowaniach na zlecenie sekretariatu.
Szkoły woj. mazowieckiego wyróżniły się takimi inicjatywami, jak zbiórka elektrośmieci, zbiórka
nakrętek plastikowych, konkurs na własne symbole ekologiczne, konkurs na fraszkę o tematyce 3R,
loteria fantowa z używanymi zabawkami oraz zbiórka zabawek, przekazanych następnie do domu
dziecka, warsztaty eko-biżuterii z odpadków, tworzenie alfabetu 3R. Inicjatywą zwiększającą odpo-
wiedzialność uczniów były zorganizowane w jednej ze szkół spotkania, podczas których dzieci ze
starszej klasy uczestniczącej w projekcie uczyły młodszych zasad 3R.
Jak pokazuje powyższy przegląd, pomiędzy szkołami, w których realizowano projekt, wystąpiło duże
zróżnicowanie pod względem zaangażowania społeczności szkolnej. Niewątpliwie jednak w każdym
regionie wśród nauczycieli i uczniów znalazły się osoby kreatywne i zaangażowane.
Uczestnictwo rodziców w projekcie
Nauczyciele zastosowali różnorodne formy współpracy i aktywizacji oraz ciekawe inicjatywy angażu-
jące w projekt rodziców. Najczęściej wybierali formy bierne, jak poinformowanie rodziców o realizacji
projektu Akademia 3R i jego zasadach. Z form czynnych najpopularniejsze było zaangażowanie
rodziców w pomoc w wykonaniu zadania domowego (segregacja śmieci, szycie toreb, zbieranie
surowców wtórnych itd.) albo przeprowadzenie ankiet na temat konsumpcji i gospodarowania
odpadami. W niektórych szkołach rodzice wzięli czynny udział w organizacji różnego typu akcji,
przedstawień i happeningów. Część rodziców (jak w woj. wielkopolskim), choć wyrażała zrozumienie
dla potrzeby prowadzenia projektu ekologicznego, wykazywała przesyt i zmęczenie „wałkowaniem
wciąż tej samej tematyki”. Niskie zaangażowanie rodziców w projekt nauczyciele tłumaczyli ogólnym
niskim zainteresowaniem niektórych osób sprawami szkolnymi. W Lublinie odbyła się wycieczka klaso-
wa z rodzicami w miejsce związane z ochroną środowiska i wykorzystywaniem odpadów. Z kolei w jednej
ze szkół woj. dolnośląskiego uczniowie zamiast prezentów mikołajkowych od rodziców otrzymali pierwszą
ratę na wycieczkę szkolną.
Zróżnicowane i na ogół niskie zaangażowanie rodziców w projekt nie stanowi zagrożenia dla projek-
tu. Rodzice są beneficjentami pośrednimi projektu i jako tacy są informowani o zasadach 3R przez
swoje dzieci. Część z nich jest w różny sposób angażowana w działania ekologiczne i z pewnością
14 www.ekonsument.pl

15. pomoc w wykonaniu zadań domowych skłania ich do refleksji nad własnymi decyzjami konsumenc-
kimi. Należy też pamiętać, że według danych ogólnopolskich, 97% rodziców doroczne, zazwyczaj
1- lub 2- krotne uczestnictwo w wywiadówce, uznaje za wystarczające zaangażowanie w kontakt
ze szkołą, do której uczęszcza ich dziecko. Trudno, zatem oczekiwać powszechnego zaangażowania
rodziców w akurat tę inicjatywę edukacyjną.
OCENY EDUKATORÓW
Ocena współpracy z nauczycielami
Ten aspekt był oceniany głównie w pierwszym etapie monitoringu. W większości województw układa-
ła się ona dobrze. Na ogół nie było problemów z umawianiem spotkań (wyjątkiem było województwo
podlaskie, gdzie 3 nauczycieli odmówiło spotkania w celu przeprowadzenia ankiety i zostały one
wypełnione podczas rozmów telefonicznych). W województwie podlaskim, zachodniopomorskim i
małopolskim edukatorzy zwrócili uwagę na dużą pomoc części nauczycieli w przygotowaniu i pro-
wadzeniu warsztatów z edukatorem – nauczyciele przygotowali sale i sprzęt, aktywnie uczestniczyli
w zajęciach i pomagali zaktywizować uczniów. Wielu nauczycieli wykazywało zainteresowanie pro-
jektem i jego celami, aktywnie działało na rzecz włączenia w działania projektowe jak największej
części społeczności szkolnej. Odbywało się to w formie przedstawienia założeń projektu dyrekcji,
gronu pedagogicznemu i rodzicom uczniów, organizacji działań dla całej szkoły. Nauczyciele, którzy
w ocenie edukatorów zaangażowali się w niewielkim stopniu, tłumaczyli się zazwyczaj brakiem cza-
su, przeładowaniem materiału szkolnego lub dłuższą chorobą. W województwie mazowieckim kilkoro
nauczycieli już na wstępie zapowiedziało, że nie będą mieli czasu w pełni realizować projektu i będą
wybiórczo korzystać z pakietu edukacyjnego.
Ocena pracy nauczycieli
W tym aspekcie edukatorzy oceniali sposób realizacji działań projektowych przez nauczycieli, ich za-
angażowanie oraz efekty ich pracy. W każdym z tych wymiarów zaistniało duże zróżnicowanie. Część
nauczycieli była bardzo aktywna i swoim zaangażowaniem zarażała uczniów, ich rodziców i personel
szkoły. W woj. lubelskim niektórzy prowadzili zajęcia ze scenariuszami 3R również dla klas nie obję-
tych projektem. Najbardziej aktywni to z reguły osoby, które od lat podejmują realizację różnych pro-
gramów i projektów edukacyjnych z zakresu ekologii (takie informacje zawierał m. in. raport z woj.
łódzkiego). Część nauczycieli niestety nie wykazała inicjatywy albo nie potrafiła zachęcić uczniów
do aktywnego udziału w projekcie. Niektórzy nauczyciele ograniczyli się do pracy z jedną klasą i nie
byli zainteresowani włączaniem społeczności szkolnej do działań projektowych (co zostało wskazane
m. in. w raporcie z woj. dolnośląskiego).
W tym punkcie raportu pojawił się szereg ciekawych zagadnień, które powinny być wzięte pod uwagę
i skorygowane w dalszej realizacji projektu (już po okresie pilotażu). Po pierwsze, co zostało wskaza-
ne w raporcie z województwa zachodniopomorskiego, niektórzy nauczyciele nie przyswoili sobie wła-
ściwej hierarchii działań: 1. Ograniczać, 2. Używać ponownie, 3. Odzyskiwać. W konsekwencji główny
nacisk w swojej pracy z uczniami kładli na segregację odpadów. Należy przywiązać większą wagę do
wpojenia nauczycielom poprawnej sekwencji na etapie poprzedzającym pracę z uczniami (podczas
szkoleń). Po drugie (co zostało zauważone w woj. małopolskim) zaangażowanie nauczycieli i efekty
ich pracy były w pewien sposób uzależnione od wieku uczniów i ich nastawienia. Połowa nauczycieli
zaangażowanych w projekt pracujących w szkole podstawowej wykazała się dużym zaangażowaniem
i osiągnęła bardzo dobre rezultaty (m. in. trwałe przyswojenie wiedzy przez dzieci z klas I-III). W
15 www.ekonsument.pl

16. klasach IV-VI brak sukcesów w realizacji projektu był wynikiem postawy uczniów, którzy według słów
edukatora „przychodzą do szkoły w celach towarzyskich – odsiedzieć swoje”. Z kolei w gimnazjum
nawet duże zaangażowanie nauczycieli nie zawsze przekłada się na dobrą realizację projektu, gdyż
uczniowie wykazują „niechęć i opór do robienia czegokolwiek...”.
Ocena aktywności i chęci zmian postaw konsumenckich nauczycieli i uczniów
Dla tego aspektu bazę do porównań stanowiła sytuacja w momencie rozpoczęcia projektu. W kon-
tekście chęci zmiany postaw jeszcze silniej zaznacza się zależność wskazana przez edukatora z woj.
małopolskiego – większą aktywność w tym zakresie wykazują nauczyciele i uczniowie szkół podsta-
wowych. Część gimnazjalistów nie została przez swoich nauczycieli przekonana do zmiany postaw,
gdyż ci ostatni nie wykazali dostatecznej aktywności. Zaangażowanie najmłodszych dzieci widać
także w innych województwach (np. w wielkopolskim).
Edukatorka z woj. dolnośląskiego zauważyła, że „...tylko nauczyciel identyfikujący się z programem
jest w stanie wpłynąć na uczniów i włączyć szkołę w działania 3R”. Potwierdzają to przykłady przy-
toczone w raporcie z woj. zachodniopomorskiego. Nauczyciele, którzy nie są przekonani do idei 3R i
nie potrafią poradzić sobie projektem przyczyniają się do zmarnowania zapału dzieci, wzbudzonego
podczas zajęć z edukatorem (z raportu z woj. dolnośląskiego).
Bardzo wysokie oceny wystawił nauczycielom edukator z woj. lubelskiego, który zaobserwował duży
postęp w zakresie wiedzy i postaw u ich podopiecznych. W woj. mazowieckim edukator stwierdził
zaistnienie zmian w każdej szkole, choć na zróżnicowanym poziomie. Dzieci głośno deklarowały sto-
sowanie zasad 3R.
Oddźwięk realizacji projektu w środowisku szkolnym
Edukatorzy oceniali to zagadnienie na podstawie wywiadów i własnych obserwacji w szkole. Od-
dźwięk jest bardzo różny i mocno uzależniony od aktywności nauczyciela: w niektórych przypadkach
zaangażowana jest cała szkoła, w innych tylko uczniowie z klasy objętej projektem, ewentualnie ich
rodzice. Niektórzy nauczyciele mieli dopiero w planach działania upowszechniające wiedzę o Akade-
mii 3R. Najczęściej stosowane formy angażowania społeczności szkolnej to plakaty, gazetki szkolne,
pojemniki do segregacji odpadów, informacje dla rodziców na zebraniach, akcje okolicznościowe
(np. przedświąteczne kiermasze prezentów z odpadów). Najciekawszą formę opisano w raporcie z
woj. łódzkiego: uczniowie jednej ze szkół przeprowadzili ankietę z pracownikami szkoły i doprowa-
dzili do podpisania z tymi osobami kontraktów dotyczących działań ekologicznych pasujących do ich
zakresów obowiązków.
16 www.ekonsument.pl

17. MONITORING II
OCENY I INFORMACJE NAUCZYCIELI
Liczba zajęć i ćwiczeń aktywizacyjnych, przeprowadzonych przez nauczycieli w I kwartale 2010 r.
Edukatorzy mieli przedstawić średnią liczbę zajęć przeprowadzonych w klasach na terenie ich wo-
jewództwa oraz podać przykłady dużych odstępstw od średniej na plus i na minus. W większości
województw średnia mieściła się w przedziale między 3 a 4. Niektórzy edukatorzy wyodrębniali reali-
zację scenariuszy i ćwiczeń aktywizacyjnych, ale wielkości były podobne. Najambitniejsi nauczyciele
przeprowadzali po 10 zajęć, a w woj. dolnośląskim prowadzili również zajęcia dla klas nie objętych
projektem. W każdym województwie byli nauczyciele, którzy w I kwartale nie zrealizowali żadnych
zajęć. Przykładowo w Wielkopolsce żadnych zajęć nie odbyły 4 z 12 klas ze szkół podstawowych
i 50% klas gimnazjalnych. Z kolei ćwiczenia aktywizacyjne zostały zastosowane w zaledwie 1 wiel-
kopolskim gimnazjum i w 5 szkołach podstawowych. W woj. mazowieckim w 8 klasach nie odbyły się
żadne zajęcia organizowane przez nauczyciela.
Ocena pakietu edukacyjnego
Nauczyciele zostali poproszeni o ocenę pakietu edukacyjnego, jako zbioru narzędzi edukacyjnych do
samodzielnego wykorzystania przez nauczyciela.
Pakiet był oceniany bardzo pozytywnie, podobnie jak w pierwszym monitoringu. Treści w nim za-
warte są wszechstronne i komplementarne. Pakiet nie wymaga od nauczyciela długich przygotowań.
Nauczyciele chętnie z niego korzystali i deklarowali chęć powrotu do pakietu i wykorzystania ćwiczeń
i scenariuszy, z którymi jeszcze nie pracowali. Główną przyczyną niekorzystania z pakietu w więk-
szym zakresie był brak czasu w szkole na zajęcia inne niż realizacja podstawy programowej. Wielu
nauczycieli realizowało scenariusze i ćwiczenia edukacyjne na zajęciach pozalekcyjnych. W aspekcie
wychowawczym mocną stroną pakietu i projektu jest nacisk kładziony na odpowiedzialne podejmo-
wanie decyzji, co pomaga dzieciom i młodzieży zrozumieć, że mają oni realny wpływ na zmniejszenie
ilości powstających odpadów.
Nauczyciele i uczniowie zgłosili szereg pomysłów na ulepszenie pakietu. Uczniowie z woj. dolno-
śląskiego zwrócili uwagę, że nauczyciele kserują materiały z pakietu, by móc je wykorzystać na
lekcji. Zasugerowali modyfikację niektórych elementów pakietu – przygotowanie kilku zestawów,
utwardzonych, umożliwi wielokrotne korzystanie z tych samych narzędzi. Ponownie pojawiła się
uwaga o niedostosowaniu pakietu dla dzieci najmłodszych, mających trudności w czytaniu i nie
rozumiejących niektórych pojęć związanych z 3R. Zaproponowano dodanie elementów baśniowych,
fantastycznych, co uczyni pakiet bardziej atrakcyjnym dla małych dzieci oraz włączenie do pakietu
filmów edukacyjnych. Również dla młodzieży gimnazjalnej nauczyciele modyfikowali treści i formy
zaproponowane w pakiecie. W woj. małopolskim pojawił się pomysł, by w ramach projektu pomagać
szkołom organizować wycieczki np. do zakładu segregacji odpadów. Jedna z nauczycielek z woj. za-
chodniopomorskiego zaproponowała, by obok scenariuszy w języku polskim pojawiło się kilka w jęz.
angielskim, co pomoże poszerzyć zasób słownictwa w tym języku o tematykę ekologiczną.
Ocena ćwiczeń aktywizujących
17 www.ekonsument.pl

18. W ankiecie poproszono nauczycieli, by podali swoje i uczniów oceny ćwiczeń aktywizujących. Ocena
miała być dokonywana w trzech wymiarach: atrakcyjności, skuteczności i efektywności.
Poniżej znajduje się analiza typów ćwiczeń – ich słabych i mocnych stron. Gdzieniegdzie pojawiły się
propozycje udoskonalenia ćwiczeń, co zostało tu przytoczone. Omówiono też efektywność ćwiczeń
aktywizujących, rozumianą, jako stymulowanie do podjęcia działań ograniczających powstawanie
odpadów opakowaniowych w klasie, szkole i w domach uczniów. Ponieważ nie wszyscy edukatorzy
opisali ten punkt w raporcie zgodnie z poleceniem, szczegółowa analiza atrakcyjności, skuteczności
i efektywności ćwiczeń w ocenach nauczycieli i uczniów znalazła się w następnym rozdziale.
Zajęcia plastyczne – wysokie oceny: przystępne, łatwe do wykonania, lubiane przez dzieci, angażują
uczestników, nie obciążają nauczyciela.
Zagadki logiczne (np. krzyżówka, labirynt) – pod względem atrakcyjności bardzo różnie oceniane
w poszczególnych regionach, za trudne dla najmłodszych. Atut stanowi zróżnicowanie tych form i
niewielka ilość czasu potrzebna na ich przeprowadzenie.
Zadania ortograficzne (np. rebusy) – chętnie wykorzystywane, ale zbyt trudne dla najmłodszych
dzieci, a przez część uczniów i nauczycieli uznawane za mało atrakcyjne. Atuty takie jak w przypadku
zagadek logicznych.
Ankiety, kwestionariusze – często wykorzystywane, przez nauczycieli uznane za ciekawą formę wstę-
pu do dyskusji, pozwalają sprawdzić, jak wygląda sytuacja odpadowa w otoczeniu. Odpowiednie
narzędzia w pracy z młodzieżą, daje im poczucie, że mogą coś zmienić.
Debaty, rozmowy, spotkania z gośćmi – forma edukacji dobrze odbierana zarówno przez nauczycieli,
jak i uczniów, angażująca i pozwalająca wyrażać własne zadnie, zadawać pytania, umożliwia zapo-
znanie się ze stanowiskiem różnych osób spoza szkoły (np. rodziców, przedstawicieli przedsiębiorstw
odpadowych). Niektórym te formy sprawiały trudności organizacyjne.
Pomysły na działania (np. akcje wymian, budowa kompostownika, giełda pomysłów) – chętnie wyko-
rzystywane narzędzie, angażujące społeczność szkoły i nauczycieli, pozwalające młodzieży wykazać
się. Ta forma działań daje duże pole dla kreatywności nauczycieli i uczniów.
Gry planszowe – szczególnie przydatne w pracy z młodszymi dziećmi, nauczyciele chętnie korzystali
i chwalili przygotowanie gier. Dla dzieci możliwość wygranej jest dodatkowym atutem, pomagającym
w przyswajaniu treści. Sugerowano skonstruowanie gier dla większej ilości dzieci.
Najbardziej efektywne ćwiczenia aktywizujące to:
Ankiety – jasno pokazują jak wygląda problem i co można zrobić, by go ograniczyć. Pomagają zmie-
nić nawyki i nastawienia wyniesione z domu.
Zajęcia plastyczne i działania manualne – ich efekty były wykorzystywane podczas szkolnych akcji
(np. pchlich targów).
Niektóre pomysły na działania, np. rozstawianie koszy do segregacji i pojemników do selektywnej
zbiórki odpadów – zachęca szersze grono do korzystania z nich.
18 www.ekonsument.pl

19. Część dopowiedzi w raportach dotyczących tej kwestii była nie na temat (wskazywano efektywne
scenariusze zajęć, albo nie podawano uzasadnienia wyboru danego ćwiczenia).
Sposób wykorzystania informacji zebranych z użyciem narzędzi zaproponowanych w pakiecie
edukacyjnym
Elementami pakietu edukacyjnego są wywiady, audyty, kwestionariusze badające ilość powstających
odpadów opakowaniowych i gospodarkę odpadową w otoczeniu uczniów. Pracownicy ZS PZS pragnęli
dowiedzieć się, czy informacje zebrane przy ich użyciu są wykorzystywane do dalszej pracy, a jeśli
tak, to w jaki sposób.
Część nauczycieli przyznała, że nie wykorzystuje zebranych danych, ale ma nadzieję, że zapoznanie
się z nimi zachęciło uczniów do segregowania odpadów w domach.
Pośród sposobów wykorzystania informacji znalazły się: ich prezentacja podczas godziny wychowaw-
czej, spotkania z rodzicami, przedstawienia, obchodów „Dnia Ziemi” lub apelu szkolnego, publikacja
w gazetkach szkolnych, gazecie lokalnej, na stronie internetowej szkoły lub umieszczanie na gazet-
kach ściennych czy plakatach. Informacje były też upowszechniane w reportażach konkursowych.
Jak już wspomniano, w jednej ze szkół z Dolnego Śląska, na podstawie wywiadu, audytu i kwestio-
nariuszy przygotowano kontrakt, podpisany przez uczniów i obowiązujący całą społeczność szkolną.
Innowacje wprowadzone przez nauczycieli do działań projektowych
Wywiady i raport miały dostarczyć wiedzy o innowacjach wprowadzanych do projektu przez na-
uczycieli – o nowych zajęciach, ćwiczeniach, działaniach. W kilku województwach edukatorzy nie
stwierdzili zaistnienia jakichkolwiek innowacyjnych działań projektowych – nauczyciele korzystali z
zaproponowanych rozwiązań. Były też województwa, w których zainicjowano po kilka ciekawych i
nowych działań. Poniżej zaprezentowano wybór najciekawszych form.
1. Woj. dolnośląskie:
• warsztaty ekologicznego pakowania prezentów (z wykorzystaniem surowców wtórnych),
• przedstawienie teatralne „Pogromcy śmieci 3” poświęcone kwestii zmniejszenia ilości
odpadów, które miało swoją premierę na apelu dla całej szkoły; (przedstawienia były
przygotowywane również w szkołach w innych województwach),
• spoty radiowe - wymyślane i nagrywane przez dzieci, nadawane w szkolnym radiowęźle,
konkurs na piosenkę o tematyce 3R i spot reklamowy „telewizyjny” propagujący 3R,
• koszulki z postaciami 3R, w których uczniowie chodzili do szkoły i wzbudzali zaintere-
sowanie całej społeczności szkolnej.
2. Woj. mazowieckie
• stworzenie mapy rozmieszczonych na osiedlu pojemników do segregacji surowców wtórnych.
3. Woj. małopolskie
• całodzienne zajęcia dla uczniów wszystkich klas: warsztaty dotyczące produkcji papieru
czerpanego oraz produkcji i przetwarzania szkła (prezentacja).
4. Woj. podlaskie:
• prowadzenie bloga,
• spotkania otwarte i projekcje filmów o tematyce odpadowej i ekologicznej dla całej społecz-
ności szkolnej.
19 www.ekonsument.pl

20. 5. Woj. śląskie:
• szycie toreb na zakupy ze starych zasłon,
• wykorzystanie odpadów ze sklepu warzywnego do dokarmiania zwierząt w paśniku.
6. Woj. zachodniopomorskie:
• dla klas gimnazjalnych – konkursy dla wszystkich uczniów szkoły, zgodnie z każdą zasadą
Akademii 3R, z naciskiem na drugą zasadę - „reuse”. Uczniowie mieli zastanowić się, co
nadaje się do ponownego użycia i w jaki sposób można to wykorzystywać oraz wymy-
ślić i zaprezentować sposób, w jak oni w życiu codziennym mogą wykorzystywać ponownie
przedmioty. Był to pomysł pani Anety Bierkowskiej z Gimnazjum nr 43 ze Szczecina,
• zagadki bądź kolorowanki sytuacyjne, które tworzą historię, komiks. Taką historię można
wykorzystać do napisania przez dzieci na języku polskim opowiadania na temat tego, co
widzą na rysunkach, czy tak należy postępować. Ta forma ćwiczeń pozwoli nauczycielom
klas 1-3 na zachowanie ciągłości prowadzonych zajęć i prowadzenie zajęć z różnych przed-
miotów w ramach jednego scenariusza. Umożliwi to dzieciom lepsze zrozumienie tematu
i większą identyfikację z poruszanym problemem „Wtedy dzieci »żyją« tym tematem, bo
on przewija się przez wszystkie praktycznie lekcje, które mają, np. w danym dniu.” Był to
pomysł pani Uli Lis z SP nr 64.
• akcja polegająca na zgromadzeniu na placu boiska „góry” opakowań odpadowych, czy sa-
mych butelek szklanych, czy plastikowych, aby zadziałać na wyobraźnię dzieci. „Takie dzia-
łanie unaoczni dzieciom, jak dużo tych śmieci tak naprawdę jest i że są to ich śmieci, nie
kolegów z innego osiedla.” Była to propozycja pani Beaty Rucińskiej z SP nr 2 z Goleniowa.
Zainteresowanie konkursem
Formą podsumowania realizacji projektu w szkołach, a jednocześnie sposobem na zmotywowanie
dzieci i młodzieży do czynnego działania był konkurs na reportaż z przewidzianymi atrakcyjnymi
nagrodami (wycieczki, nagrody rzeczowe dla klasy i poszczególnych uczniów). Nie wszystkich taka
forma przekonała do podjęcia wyzwania. W każdym województwie do projektu zrekrutowano 15-18
klas. Poniższa tabela prezentuje liczbę klas, które wzięły udział w konkursie. Tylko w połowie woje-
wództw do konkursu przystąpiło ponad 50% klas. Największe zainteresowanie konkursem wystąpiło
w woj. małopolskim, lubelskim i dolnośląskim, najmniejsze – w podlaskim i łódzkim.
Województwo Liczba klas, które przystąpiły do konkursu
podlaskie 2
łódzkie 3
mazowieckie 6
śląskie 7
wielkopolskie 7
zachodniopomorskie 9
kujawsko-pomorskie 9
dolnośląskie 11
lubelskie 12
małopolskie 15
20 www.ekonsument.pl

21. Ocena organizacji i regulaminu konkursu
Dla większości nauczycieli regulamin był zrozumiały. Również organizacja nie budziła zastrzeżeń.
Szczególnie podobały się nagrody. Nauczyciele z woj. dolnośląskiego zwracali uwagę na zbyt trud-
ny temat, który sprawiał, że udział w konkursie wymagał dużego nakładu ich pracy, a w mniejszym
stopniu pracy uczniów. Nauczycielom z woj. małopolskiego i zachodniopomorskiego problem spra-
wił krótki termin, choć w tym drugim województwie edukatorka zauważyła, że większość prac była
przygotowywana na ostatnią chwilę. W raporcie z woj. śląskiego stwierdzono, że konkurs jest dobrze
zgrany z przebiegiem roku szkolnego i wystawianiem ocen.
Źródła i sposoby motywacji uczniów do udziału w konkursie
Nie wszystkie raporty zawierały informację na ten temat. Pojawiły się też informacje, że nauczyciele
celowo rezygnowali z podejmowania tej inicjatywy, ponieważ „prowadzone działania robią z myślą o
środowisku, a nie o nagrodach” (z raportu z woj. śląskiego). Może to świadczyć o nieuświadamianiu
sobie przez tych nauczycieli roli pozytywnych bodźców i współzawodnictwa w utrwalaniu pozytyw-
nych postaw i zachowań.
W woj. łódzkim edukatorka zdiagnozowała, że w wypadku gimnazjalistów narzucona forma projekcji fil-
mowej, przerastająca ich możliwości, zadziałała demotywująco. Podobny skutek miał brak przekonania
u młodzieży, że ich działania, np. segregacja odpadów, ma sens, skoro śmieciarka odpady ze wszystkich
pojemników zbiera do jednej komory, a oni niewiedzą, co się z tymi śmieciami dzieje dalej.
Motywatorami zewnętrznymi były przede wszystkim przeprowadzone zajęcia z edukatorem, a także
nagrody, zwłaszcza wycieczka, oraz oceny (jak w woj. małopolskim). W wypadku uczniów z woj.
wielkopolskiego uczestnictwo w konkursie było pochodną wewnętrznej motywacji uczniów, inspiracji
edukatora i zaangażowania nauczycieli. W woj. łódzkim źródłem motywacji było zainteresowanie
uczniów tematem. W woj. zachodniopomorskim motywację wewnętrzną uczniów wzmocniło przyzna-
nie ocen za aktywne włączenie się w działania konkursowe. W woj. dolnośląskim dużą motywacją
była sama forma zadania dla gimnazjów – możliwość przygotowania filmu z wykorzystaniem nowinek
technicznych.
Ogólnie rzecz biorąc, przygotowywanie prac konkursowych najsprawniej szło tam, gdzie to sami
uczniowie podjęli decyzję o udziale w konkursie – czuli się odpowiedzialni za własną decyzję. Często
zdarzało się, że ich postawa wpływała motywująco na społeczność szkolną i skutkowała zaangażo-
waniem innych osób w przygotowanie pracy konkursowej.
OCENY EDUKATORÓW
Zaobserwowane w szkole zmiany, będące efektem AKADEMII 3R
Edukatorzy prowadzący w szkołach drugą edycję warsztatów mieli okazję zaobserwować zmiany, jakie
zaszły pod wpływem Akademii 3R. W każdej szkole zaobserwowano pojawienie się jakichś nowych
efektów działań projektowych. Zwykle były to:
• gazetka ścienna,
• kosze do segregacji odpadów (w szkołach, w których nie było ich przed rozpoczęciem
realizacji projektu),
• wystawy prac plastycznych dotyczących gospodarki odpadami,
• rozwieszone plakaty Akademii 3R.
21 www.ekonsument.pl

22. W kilku szkołach z woj. lubelskiego władze zaangażowały się w pełni we wdrożenie standardów 3R. Z
kolei w woj. małopolskim edukator zaobserwował wprowadzenie w wielu szkołach pudełek śniadanio-
wych. W jednej ze szkół w woj. zachodniopomorskim rodzice czynnie włączyli się w akcję segregacji
odpadów niebezpiecznych. Edukator z woj. dolnośląskiego zauważył w szkole uczniów w koszulkach
z postaciami z Akademii 3R.
Kilkoro edukatorów odnotowało wzrost wiedzy uczestników warsztatów, np. w ponad połowie klas
realizujących projekt w woj. mazowieckim dzieci potrafiły wyjaśnić zasadę 3R.
Ocena zaangażowania uczniów, nauczycieli czy społeczności szkolnej w przygotowanie pracy kon-
kursowej została zaprezentowana w części dotyczącej informacji i ocen uzyskanych od nauczycieli.
22 www.ekonsument.pl

23. ROZDZIAŁ 3
OCENA EFEKTÓW DZIAŁAŃ EDUKACYJNYCH.
EWALUACJA EX ANTE I EX POST NA PODSTAWIE ANKIET
WYPEŁNIANYCH PRZEZ NAUCZYCIELI
Ewaluacja ex ante i ex post to dwa typy ewaluacji, różniące się celem i momentem wykonania. Pierw-
sza jest prowadzona przed rozpoczęciem realizacji projektu i służy ocenie adekwatności planowanych
celów i działań do istniejącej sytuacji. Druga ma miejsce po zakończeniu projektu, a jej zadaniem jest
określenie zaistnienia zaplanowanych efektów i ich trwałości. Łączne stosowanie tych dwóch typów
ewaluacji daje walor porównywalności i pozwala określić, na ile projekt wpłynął na zmianę sytuacji w
zakresie oddziaływania projektu w kierunku zgodnym z założonymi celami. Warunkiem uzyskania owej
porównywalności jest po pierwsze zastosowanie narzędzi mierzących te same zjawiska (w miarę możli-
wości - podobnych narzędzi), po drugie zebranie danych o porównywalnej grupie obiektów.
W pilotażu Akademii 3R założono taki dwuetapowy model ewaluacji, który miał zapewnić porówny-
walność danych. W obu edycjach badania – we wrześniu i w maju - zastosowano niemal identyczne
narzędzie ewaluacyjne - ankiety, o wypełnienie, których poproszono taką samą liczbę nauczycieli
biorących udział w projekcie. W założeniu obie ankiety mieli wypełnić ci sami nauczyciele. Tak się
jednak nie stało. Nie udało się również zebrać równiej ilości ankiet z obu tur. Ankietę wrześniową
wypełniło 160 nauczycieli, majową – 92 (dwie ankiety były niekompletne, dlatego pominięto je
w analizie), przy czym ankietę końcową wypełniło 22 nauczycieli, których nie ma pośród nazwisk
wpisanych w ankiecie inaugurującej. Oznacza to, że na potrzeby ewaluacji dysponujemy 68 obserwa-
cjami pozwalającymi na porównanie stanu w dwóch pomiarowych punktach czasu, a więc tylko 43%
zakładanej próby nadaje się do analizy.
Pomimo opisanego problemu należy uznać, że ponad czterdziestoprocentowa stopa zwrotu daje
podstawy do wyciągania wniosków z ewaluacji. Trzeba jednak pamiętać, że niska liczebność pró-
by nie pozwala na głębszą analizę statystyczną i podawanie wyników w procentach. Dlatego też
prezentacja zjawisk i zmian, jakie zaszły w szkołach objętych projektem pod wpływem działań
prowadzonych w ramach Akademii 3R, będzie miała charakter opisowy.
W ankiecie ewaluacyjnej poruszono szereg zagadnień, związanych z działalnością szkoły w zakresie
gospodarki odpadami oraz związanych z tą tematyką działań edukacyjnych. Spytano o to, czy do tej
pory w szkole była prowadzona kampania edukacyjna dotycząca ograniczania powstawania odpadów
trwająca dłużej niż trzy miesiące, a jeśli tak, to, jakie działania związane z ograniczeniem powsta-
wania odpadów były prowadzone w poprzednim roku szkolnym (2008/2009). Zadano pytanie, czy
uczniowie zostali zapoznani z zasadą 3R i - jeśli ją znają - w jaki sposób stosują ją w szkole. Przy
okazji sprawdzono, czy nauczyciele wiedzą, jak przedstawia się hierarchia postępowania z odpa-
dami wg zasady 3R. Następnie zadano szereg pytań na temat gospodarki odpadowej w szkole: czy
na terenie szkoły znajduje się kompostownik, jak jest wykorzystywany papier, czy w szkole istnieje
możliwość selektywnej zbiórki odpadów i jak jest ona zorganizowana, czy jest prowadzona zbiórka
odpadów niebezpiecznych. Pojawiły się też pytania dotyczące gospodarki odpadowej prowadzonej
przez pracowników sekretariatu szkoły, biblioteki szkolnej, zaopatrzeniowca oraz właściciela i per-
sonel sklepiku szkolnego. Na koniec spytano, jakie są oczekiwania nauczycieli względem realizacji
programu Akademii 3R w roku szkolnym 2009/2010?
23 www.ekonsument.pl

24. Ankieta końcowa różniła się kilkoma szczegółami. Na początku pytano o to, czy w roku szkolnym
2009/2010 była prowadzona inna, niż Akademia 3R, ponad trzymiesięczna kampania edukacyjna
dotycząca ograniczania powstawania odpadów, a jeśli tak, to, jakie działania były prowadzone w jej
ramach. Ankietę kończyło pytanie o to, czy Akademia 3R spełniła oczekiwania nauczycieli w zakresie
redukcji odpadów opakowaniowych w szkole.
EDUKACJA W ZAKRESIE GOSPODARKI ODPADAMI
Do projektu zostało zaproszone liczne grono nauczycieli ze szkół, dla których Akademia nie była
pierwszym kontaktem z długotrwałą kampanią edukacyjną dotyczącą ograniczania powstawania od-
padów. W 2/5 szkół reprezentowanych przez nauczycieli, którzy zostali zrekrutowani do projektu, w
latach poprzedzających pilotaż Akademii 3R, prowadzona była kampania edukacyjna o tej tematyce,
trwająca dłużej niż trzy miesiące.
43%
57% tak
LICZBA SZKÓŁ, W KTÓRYCH REALIZOWANO PRO-
nie JEKT ODPADOWY W ROKU SZKOLNYM 2008/2009
Wykres 1. Na podstawie ankiet ewaluacyjnych wypełnionych przez nauczycieli we wrześniu 2009 r., N=160.
Analiza ankiet wypełnianych na początku projektu wykazała, że działania związane z ograniczeniem
powstawania odpadów w roku szkolnym 2008/2009 były prowadzone także w szkołach, w których
nie realizowano w tym czasie żadnej długotrwałej kampanii edukacyjnej. Najwięcej szkół prowadziło
zbiórkę baterii (41), makulatury (35) lub puszek aluminiowych (22). 19 nauczycieli zgłosiło, że w
roku szkolnym 2008/2009 prowadzony był projekt dotyczący odpadów albo innych projekt ekolo-
giczny zaproponowany przez organizację pozarządową. W niemal 10% szkół objętych projektem po-
jemniki do segregacji pojawiły się przed rozpoczęciem Akademii 3R. Po 6 szkół organizowało zbiórkę
elektrośmieci i kartridży do drukarek. Zaskakującą informacją jest ta o bardzo niskim udziale szkół
w „Sprzątaniu Świata”, co obrazuje poniższy wykres. W kategorię „inne” połączono nieliczne wska-
zania, takie jak: zbiórka nakrętek, zabawek, budowa kompostownika, promocja toreb wielorazowego
użytku czy organizacja konkursu ekologicznego.
24 www.ekonsument.pl

25. DZIAŁANIA PROWADZONE Z OGRANICZENIEM
POWSTAWANIA ODPADÓW PROWADZONE W ROKU
SZKOLNYM (2008/2009)
41 35 22 19 15 12 6 6 6
ne
w
ch
y
ne
k
”
rii
EE
ur
ta
re
dó
yj
wy
in
te
ZS
ka
at
ia
ac
pa
ba
św
io
ul
u
a
uk
od
dr
rk
in
k
a
ma
ed
e
ió
rk
um
do
ni
ji
zb
ió
ac
ta
ty
a
al
y
zb
rk
eg
ek
zą
dż
ek
ió
pr
gr
oj
tri
sz
zb
pr
„S
se
r
pu
ka
ne
do
cja
a
a
in
rk
rk
ak
ki
ió
ió
ni
zb
zb
m
je
po
Wykres 2. Na podstawie ankiet ewaluacyjnych wypełnionych przez nauczycieli we wrześniu 2009 r., N=160. Na-
uczyciele mogli udzielić więcej, niż jednej odpowiedzi.
ZNAJOMOŚĆ ZASADY 3R WŚRÓD UCZNIÓW I NAUCZYCIELI
W przypadku zagadnienia znajomości zasady 3R zasadne jest analizowanie wyłącznie odpowiedzi tych
nauczycieli, którzy wypełnili obie ankiety, bowiem jedynie wtedy możliwa jest ocena efektywności
działań projektowych. Na pytanie, czy uczniowie zostali zapoznani z zasadą 3R we wrześniu twierdząco
odpowiedziało 20 nauczycieli, w tym 15 spośród tych, w których szkołach prowadzony był wcześniej
projekt o tematyce odpadowej (wśród 68 nauczycieli, którzy wypełnili obie ankiety, 28 wskazało, że w
szkole był już realizowany ponad trzymiesięczny projekt o tematyce odpadowej). Pozostałych 5 nauczy-
cieli, którzy odpowiedzieli, że uczniowie zostali zapoznani z zasadą 3R stwierdziło równocześnie, że w
ich szkole nie realizowano takiego projektu. Dane pozyskane za pomocą ankiety nie dają odpowiedzi,
skąd uczniowie dowiedzieli się o zasadzie 3R. Pod koniec realizacji Akademii 3R nauczyciele stwierdzili,
że uczniowie wszystkich klas objętych projektem zostali zapoznani z zasadą 3R.
Spośród dwudziestu szkół, w których uczniowie już przed pilotażem Akademii 3R byli zapoznani z
zasadą 3R, tylko w jednej zasada nie była realizowana przez dzieci i młodzież. W pozostałych 19,
a także w 4, w których zasada 3R nie była popularyzowana przed rokiem szkolnym 2009/2010, po-
dejmowane były różne inicjatywy zgodne z tą zasadą. Najpopularniejszą formą było prowadzenie
selektywnej zbiórki odpadów (17 wskazań, z czego 3 w szkołach nie zapoznanych z zasadą 3R). 7
szkół miało podpisaną umowę z Organizacją Odzysku REBA i prowadziło stałą zbiórkę zużytych ba-
terii. Trzech nauczycieli zadeklarowało, że ich uczniowie zwracają uwagę na produkty, które kupują,
sprawdzają ekoznaki, nie kupują nadmiernie, tyle samo, że w szkole odbywają się kiermasze podręcz-
ników. Po dwóch nauczycieli odpowiedziało, że w szkole wykorzystuje się odpady do wykonywania
prac plastycznych, w tym towarów na świąteczne kiermasze oraz że uczniowie wykorzystują do końca
zeszyty i piszą w nich dwustronnie, zbierają czyste kartki do zapisywania, unikają drukowania lub
25 www.ekonsument.pl

26. drukują dwustronnie. W jednej szkole uczniowie zbierają plastikowe nakrętki i uszyli sobie torby na
zakupy, w innej korzystają z pojemników na śniadanie (lunchboxów) i kubków wielorazowego użytku.
W dwóch szkołach stosowano jednocześnie po 4 różne rozwiązania ekologiczne.
W badaniu kończącym realizację pilotażu Akademii 3R w szkołach, uczniowie, znając zasadę 3R,
byli o wiele aktywniejsi pod względem podejmowania inicjatyw proekologicznych. Choć znalazły
się szkoły (4), w których uczniowie nie wykazywali zmian postaw w kierunku ograniczania produk-
cji odpadów, to zdecydowana większość podejmowała 2 lub 3 typy działań (odpowiednio 19 i 20
szkół), a najbardziej aktywni uczniowie nawet 5 czy 6 (po 2-3 szkoły). Najbardziej popularnymi
działaniami były segregacja i selektywna zbiórka odpadów (40 wskazań, osobno wyróżniono szkoły,
które miały podpisaną umowę na odbiór zbieranych baterii z Organizacją Odzysku REBA). Równie
popularne było stosowanie produktów wielorazowego użytku: szklanych kubków, lunchboxów, bu-
telek zwrotnych i innych opakowań wielorazowych, toreb z tkanin, worków na buty, czy używanie
wymiennych wkładów do długopisów. W 29 szkołach uczniowie starali się ograniczać konsumpcję:
zwracali uwagę na kupowane produkty, ich oznaczenia (ekoznaki), nie kupować nadmiernie; wzrosła
też popularność odpowiedzialnego gospodarowania papierem. W 19 szkołach wzrosła popularność
organizowania kiermaszów i wymian książek, podręczników i czasopism, zaczęto organizować wy-
miany zabawek. Wśród innych rozwiązań pojawiły się przedsięwzięcia angażujące innych członków
społeczności szkolnej, takie jak tworzenie z odpadów ozdób, kart pocztowych i innych produktów na
kiermasze świąteczne, ograniczenie odpadów wytwarzanych przez szkolne sklepiki i wprowadzenie do
nich „odpowiedzialnych” produktów oraz organizacji happeningów, festynów i akcji informujących
społeczność szkolną o zasadzie 3R.
W JAKI SPOSÓB UCZNIOWIE STOSUJĄ
W SZKOLE ZASADĘ 3R?
40 40 29 22 19 17
w
ku
ji
ne
ze
A
EB
pc
dó
as
yt
in
um
zR
pa
rm
uż
od
ns
ie
o
a
eg
ik
ow
ko
a
rk
ow
um
ny
ie
ió
az
en
ia
zb
or
m
cz
a
wy
el
ni
wn
wi
ra
ty
og
w
ek
tó
el
uk
is
od
ja
pr
ac
ie
eg
an
gr
yw
se
uż
Wykres 3. Na podstawie ankiet ewaluacyjnych wypełnionych przez nauczycieli w maju 2010 r., N=68. Nauczyciele
mogli udzielić więcej, niż jednej odpowiedzi.
26 www.ekonsument.pl

27. Aby ocenić skuteczność działań edukacyjnych spytano, czy nauczyciele wiedzą, jak przedstawia
się hierarchia postępowania z odpadami wg zasady 3R. Realizacja projektu niestety nie wpłynęła
znacząco na wzrost wiedzy nauczycieli w zakresie zasady 3R. Również liczba osób uważających, że
zasada Reduce-Reuse-Recycle sprowadza się do zbierania i przetwarzania odpadów, właściwie nie
uległa zmianie. W świetle tych informacji zrozumiałe są negatywne sygnały płynące z monitoringu.
Skoro ponad 1/3 nauczycieli niepoprawnie identyfikowała zasadę 3R i nie potrafiła ułożyć poszcze-
gólnych działań we właściwej hierarchii, zrozumiałe jest, że część uczniów nie otrzymała właściwego
komunikatu od nauczycieli prowadzących projekt w szkole. Tłumaczy to częściowo fakt, iż działania
recyklingowe były istotą aktywności części klas biorących udział w Akademii 3R. Również uczniowie,
którzy nie wykazywali większego zaangażowania w popularyzowanie i wdrażanie w życie zasady 3R,
mogli być zdezorientowani rozbieżnością przekazu od edukatora i od nauczyciela, błędnie rozumie-
jącego zasadę 3R.
CZY NAUCZYCIELE ROZUMIEJĄ ZASADĘ 3R?
• WRZESIEŃ 2009 • MAJ 2010
41 43 8 7 4 10 15 8
poprawna najważniejszy inne brak
odpowiedź jest recycling odpowiedzi
Wykres 4. Na podstawie ankiet ewaluacyjnych wypełnionych przez nauczycieli we wrześniu 2009r. i w maju
2010r., N=68. Nauczyciele mogli udzielić każdorazowo tylko jednej odpowiedzi.
GOSPODARKA ODPADAMI W SZKOLE
W szkołach objętych projektem nastąpiła duża zmiana pod względem prowadzenia świadomej gospo-
darki odpadami. O ile przed rozpoczęciem pilotażu Akademii 3R w niewielu szkołach przywiązywano
wagę do sposobu gospodarowania materiałami i odpadami, o tyle pod koniec jego realizacji wpływ
działań edukacyjnych na społeczność szkolną był zauważalny.
Na początku realizacji projektu kompostowniki istniały w 10 szkołach. Tam, gdzie go nie było, na-
uczyciele z reguły nie potrafili odpowiedzieć, dlaczego tak jest. Do najczęstszych wyjaśnień należały
brak miejsca na jego urządzenie (11 wskazań), osoby, która by się tym zajęła (4 odpowiedzi) albo to,
że szkoła nie wytwarza odpadów organicznych (nie ma kuchni, co najwyżej catering – 3 odpowiedzi).
Pod koniec realizacji projektu sytuacja pod tym względem uległa bardzo niewielkiej poprawie: na 68
szkół kompostowniki funkcjonowały w 14. Tym razem ponad połowa nauczycieli potrafiła wyjaśnić
ten stan rzeczy, przy czym na ogół wskazywano takie same przyczyny, jak poprzednio (brak miejsca
– 18 wskazań, brak odpowiedniej bądź chętnej osoby – 10 odpowiedzi, brak odpadów – 6 szkół).
27 www.ekonsument.pl

28. Zbadano, jak w szkołach objętych projektem przedstawiało się wykorzystanie papieru. Dane wska-
zują, że sytuacja w tym zakresie uległa poprawie. Najpopularniejszą metodą oszczędzania papieru
było dwustronne drukowanie. Nieco mniejszą popularnością cieszyło się używanie e-wersji dokumen-
tów (prowadzenia korespondencji elektronicznej, powiadamiania nauczycieli i rodziców e-mailami
o sprawach szkoły, wprowadzenia elektronicznego dziennika). Jest to jednak zrozumiałe w świetle
zróżnicowanego dostępu do komputerów i internetu w szkołach. W trakcie trwania projektu niemal
dwukrotnie wzrosła liczba szkół, w których w sekretariacie wykorzystywany jest papier makulaturowy.
Podobnie miała się sytuacja pod względem liczby szkół, w których użyty papier jest gromadzony i
wykorzystywany ponownie.
WYKORZYSTANIE PAPIERU W SZKOLE
• WRZESIEŃ 2009 • MAJ 2010
35 47 43 54 0 2 0 1 2 1 14 26 6 11
e-wersje drukowanie ograniczenie tablice zmniejszenie użycie zbieranie
dokumentów dwustronne kserowania suchościeralne rozmiaru papieru użytegopapieru
czcionki z recyklingu do ponownego
w dokumentacji w sekretariacie użycia
Wykres 5. Na podstawie ankiet ewaluacyjnych wypełnionych przez nauczycieli we wrześniu 2009 r. i w maju 2010
r., N=68. Nauczyciele mogli udzielić więcej, niż jednej odpowiedzi.
W ramach badania gospodarki odpadami spytano nauczycieli, czy w szkole istnieje możliwość selek-
tywnej zbiórki odpadów: szkła, papieru, plastiku, metalu, odpadów biodegradowalnych, odpadów
niebezpiecznych, w tym ZSEE (zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny). W porównaniu z począt-
kiem roku szkolnego 2009/2010 w szkołach, w których prowadzono projekt, zwiększyła się liczba
rodzajów odpadów, które podlegały selektywnej zbiórce. Wyjątkiem były odpady biodegradowalne.
Szczególnie duży wzrost liczby szkół, w których segregacji i selektywnej zbiórce podlega zużyty
sprzęt elektryczny i elektroniczny może być pozorny, bowiem wyjątkowo wielu nauczycieli we wrze-
śniu nie wiedziało, co dzieje się z tego typu odpadami w ich szkole (21; w maju na to pytanie nie
potrafiło odpowiedzieć 8 nauczycieli).
28 www.ekonsument.pl

29. W SZKOLE ISTNIEJE MOŻLIWOŚĆ
SELEKTYWNEJ ZBIÓRKI ODPADÓW
• WRZESIEŃ 2009 • MAJ 2010
24 33 44 51 31 42 18 24 12 7 59 65 25 46
szkło papier plastik metal odpady odpady ZSEE
biodegradowalne niebezpieczne
Wykres 6. Na podstawie ankiet ewaluacyjnych wypełnionych przez nauczycieli we wrześniu 2009r. i w maju
2010r., N=68. Nauczyciele mogli udzielić więcej, niż jednej odpowiedzi.
Nauczyciele zostali również poproszeni o podanie, czy i w jaki sposób personel szkoły, mający wpływ
na zakupy i gospodarkę odpadami, podejmuje działania na rzecz ograniczenia produkcji odpadów.
SEKRETARIAT SZKOŁY
We wrześniowej edycji badania ponad połowa nauczycieli (37 wskazań) stwierdziła, że w sekretaria-
cie szkoły personel stosuje rozwiązania ekologiczne, ale na ogół nie podano konkretnych przykładów.
15 nauczycieli nie potrafiła odpowiedzieć, czy w sekretariacie podejmuje się tego typu działania. W
maju aż 56 nauczycieli stwierdziło, że w sekretariacie prowadzi się jakieś działania z zakresu ekolo-
gicznej gospodarki odpadami.
ZAOPATRZENIOWIEC
Szkolny zaopatrzeniowiec to osoba, która ma największy bezpośredni wpływ na aspekty ekologiczne
zakupów dokonywanych dla placówki. Jest wiele możliwości dokonania zakupów proekologicznych, np.
certyfikowanej żywności, materiałów biurowych z certyfikatami przyjaznymi środowisku i z recyklingu,
używanego sprzętu elektronicznego zamiast nowego, biodegradowalnych środków czystości, energo-
oszczędnych świetlówek. Niemal połowa nauczycieli zakwalifikowanych do projektu nie zdawała sobie
sprawy z tego, czy i w jaki sposób zaopatrzeniowiec uwzględnia aspekt ekologiczny dokonując zaku-
pów. Prawie 2/5 zaopatrzeniowców nie zwracało uwagi na ekologiczność wyborów. Jedynie w 5% ba-
danych szkół działaniem proekologicznym był zakup świetlówek. Inne działania ekologiczne w zakresie
zaopatrzenia szkoły były rzadkością. Pod wpływem działań projektowych sytuacja uległa polepszeniu.
29 www.ekonsument.pl

30. Prawdopodobnie przyczyniły się do tego prowadzone przez uczniów audyty oraz akcje informujące o
zasadzie 3R i możliwych sposobach jej stosowania. W efekcie liczba nauczycieli nieposiadających wie-
dzy o tym, czy zaopatrzeniowiec w swej pracy kieruje się dobrem środowiska, zmniejszyła się o połowę.
Z kolei wśród zaopatrzeniowców liczba osób kupujących świetlówki, biodegradowalne środki czystości
czy materiały biurowe z biocertyfikatem, wzrosła do dwudziestu kilku procent.
nie prowadzi żadnych działań 3R
25
23
nie wiem
29
14
kupuje uzywany sprzęt dla szkoły
1
1
kupuje produkty w opakowaniach 0
nadających się do ponownego użytku 6
kupuje produkty w opakowaniach zbiorczych
0
2
kupuje materiały biurowe z biocertyfikatem
1
16
kupuje biodegradowalne środki czystości
2
15
kupuje świetlówki
6
15
kupuje papier z recyklingu
3
CZY ZAOPATRZENIOWIEC ZWRACA UWAGĘ
0
NA ASPEKTY EKOLOGICZNE ZAKUPÓW
0 DOKONYWANYCH DLA SZKOŁY?
oszczędnie gospodaruje materiałami
1
• WRZESIEŃ 2009 • MAJ 2010
Wykres 7. Na podstawie ankiet ewaluacyjnych wypełnionych przez nauczycieli we wrześniu 2009 r. i w maju 2010
r., N=68. Nauczyciele mogli udzielić więcej, niż jednej odpowiedzi.
30 www.ekonsument.pl

31. SKLEPIK SZKOLNY
Sklepik szkolny jest miejscem, w którym uczniowie samodzielnie podejmują decyzje konsumenckie,
dlatego tak ważne jest, by była w nim realizowana zasada 3R. Przykładowe formy, w jakich właściciel
szkolnego sklepiku może umożliwić dzieciom i młodzieży odpowiedzialne ekologiczne kupowanie, to
sprzedaż lokalnej i ekologicznej żywności, napojów w opakowaniach wielokrotnego użytku, unikanie
woreczków foliowych i innych obciążających środowisko opakowań. Przed rozpoczęciem realizacji Aka-
demii 3R sytuacja pod tym względem wyglądała bardzo źle – jedynie w 3 szkołach spośród 58, w których
funkcjonował sklepik, oferowane były lokalne produkty albo napoje w odzyskiwalnych opakowaniach.
Podobnie, jak w przypadku działalności zaopatrzeniowca, w trakcie realizacji projektu w szkole sytuacja
uległa poprawie, choć nie tak widocznej, jak w poprzednio omawianym zakresie. 16 sklepików zaprze-
stało używania torebek foliowych, 13 oferuje lokalną żywność, 7 – napoje w opakowaniach przetwa-
rzalnych. Tylko jeden z poproszonych o to właścicieli sklepów szkolnych odmówił wdrożenia zasady 3R.
właściciel sklepiku odmówił wspołpracy, 0 CZY W SKLEPIKU SZKOLNYM
nie był zainteresowany wdrożeniem zasady 3R 1 REALIZOWNA JEST ZASADA 3R?
w szkole nie ma sklepiku
10
13
• WRZESIEŃ 2009 • MAJ 2010
klasa przeprowadziła audyt sklepiku
0
1
w sklepiku sprzedawana jest lokalna żywność
2
13
właściciel kupuje produkty hurtowo 0
w opakowaniach zbiorczych 1
sklepik zamiast TETRA-PACKów sprzedaje 1
w opakowaniach nadających się do odzysku
7
sklepik nie korzysta z torebek foliowych
0
16
Wykres 8. Na podstawie ankiet ewaluacyjnych wypełnionych przez nauczycieli we wrześniu 2009r. i w maju
2010r., N=68. Nauczyciele mogli udzielić więcej, niż jednej odpowiedzi.
31 www.ekonsument.pl

32. BIBLIOTEKA SZKOLNA
Także biblioteka szkolna może w swej działalności kierować się zasadą 3R i przez to promować ją
w środowisku szkolnym. Nauczycieli biorących udział w projekcie spytano o to, czy szkolna biblioteka
prowadzi kampanie zachęcające do wypożyczenia książek i czasopism, czy organizuje kiermasze wy-
miany podręczników szkolnych lub inne działania, które mogą mieć wymiar ekologiczny? Spośród 68
szkół zaangażowanych w Akademię 3R, na początku realizacji projektu w 58 bibliotekach były orga-
nizowane takie działania. Do końca realizacji pilotażu liczba takich bibliotek wzrosła do 63. Można,
zatem uznać, że pośród pracowników szkoły nieprowadzących bezpośrednio dydaktyki, pracownicy
bibliotek odznaczali się postawą najbardziej zbliżoną do zasady 3R. Poniższy wykres prezentuje ro-
dzaje aktywności, prowadzone przez biblioteki szkolne i szkoły, które łączyły w sobie aspekt promocji
czytelnictwa i ograniczania konsumpcji czy też ponownego używania wydawnictw. Warto odnotować
szczególnie duży wzrost liczby placówek organizujących kiermasze książek i podręczników.
DZIAŁANIA BIBLIOTEK SZKOLNYCH Z ZASADĄ 3R
• WRZESIEŃ 2009 • MAJ 2010
9 11 43 51 8 14 4 13
konkurs kiermasze książek, kampanie zbiórka książek
ekologiczny podręczników zachęcające do i czasopism
wypożycznia
książek
Wykres 9. Na podstawie ankiet ewaluacyjnych wypełnionych przez nauczycieli we wrześniu 2009r. i w maju
2010r., N=68. Nauczyciele mogli udzielić więcej, niż jednej odpowiedzi.
OCZEKIWANIA NAUCZYCIELI WZGLĘDEM EFEKTÓW AKADEMII 3R W SZKOLE
I POZIOM ICH SPEŁNIENIA
We wrześniowej ankiecie nauczycielom zadano pytania o oczekiwania, jakie mieli względem reali-
zacji programu Akademii 3R w roku szkolnym 2009/2010. Udzielone odpowiedzi informują o tym,
co było dla nich największym atutem projektu. Analiza poniższego wykresu pozwala wyróżnić kilka
grup oczekiwań. Po pierwsze nauczyciele spodziewali się, że projekt pomoże im zaktywizować spo-
łeczność szkolną (11 wskazań), zainspirować ich do działania (5 odpowiedzi) poprzez pogłębienie
świadomości ekologicznej jej uczestników (uczniów, rodziców nauczycieli – niemal połowa wskazań).
Tego typu oczekiwania są zbieżne z celami projektu, dlatego ich spełnienie byłoby dla uczestników
projektu podwójną korzyścią. Po drugie część nauczycieli oczekiwała, że udział w projekcie wzbogaci
32 www.ekonsument.pl

33. ich warsztat pracy – 12 wskazań dotyczyła poznania nowych metod pracy, kolejne 11 – zdobycia
nowych wiadomości, 6 – otrzymania pakietu edukacyjnego. Ta grupa oczekiwań była stosunkowo łatwa
do spełnienia. Trzeci typ oczekiwań dotyczył wsparcia dla nauczyciela ze strony edukatorów albo
szkoły: 5 wskazań dotyczyło pomocy przy realizacji programu, 2 nauczyciele szczególnie doceniali
fakt, że w szkole odbędą się zajęcia prowadzone przez edukatorów. Ostatnia grupa – niecałe 10%
nauczycieli – liczyło na to, że realizacja projektu pozwoli wdrożyć zasadę 3R w społeczności szkolnej.
współpraca między szkołą a NGO 1 OCZEKIWANIA NAUCZYCIELI
WOBEC REALIZACJI AKADEMII 3R
W ROKU SZKOLNYM 2009/2010
wprowadzenie Akademii do całej szkoły 1
zajęcia prowadzone przez edukatorów 2
wdrażanie zadsady 3R 5
pomoc przy realizacji programu 5
inspiracja do działań 5
pakiet edukacyjny 6
wzbudzenie poczucia potrzeby
działań ekologicznych
11
nowe wiadomości 11
nowe metody pracy 12
pogłębienie świadomości ekologicznej
uczniów, nauczycieli, rodziców
32
„Wykres 10. Na podstawie ankiet ewaluacyjnych wypełnionych przez nauczycieli we wrześniu 2009r., N=68.
Nauczyciele mogli udzielić więcej, niż jednej odpowiedzi.”
33 www.ekonsument.pl

34. Pytanie w ankiecie majowej dotyczyło nieco innej, węższej tematyki. Nauczyciele mieli odpowiedzieć,
czy Akademia 3R spełniła ich oczekiwania w zakresie redukcji odpadów opakowaniowych w szkole.
Ogromna większość (81%) nauczycieli biorących udział w projekcie (spośród tych, którzy wypełnili
obie ankiety) była w pełni zadowolona z jego efektów w kontekście zmniejszenia ilości odpadów
wytwarzanych przez szkołę. Dalsze 12% było tylko częściowo zadowolonych. Trzeba jednak pamiętać,
że około połowy nauczycieli uczestniczących w realizacji projektu nie odesłała ankiety podsumowu-
jącej. Trudno zatem jednoznacznie ocenić, czy projekt Akademia 3R był pod tym względem sukcesem
i czy tak oceniały go osoby, które miały największy wpływ na efekty projektu edukacyjnego.
nie spełniły się oczekiwania
nauczycieli / brak odpowiedzi
7%
oczekiwania nie wpełni
spełnione 12%
oczekiwania zostały spełnione
81%
Wykres 11. Na podstawie ankiet ewaluacyjnych wypełnionych przez nauczycieli w maju 2010 r., N=68.
Nauczyciele mogli udzielić tylko jednej odpowiedzi.
34 www.ekonsument.pl

35. ROZDZIAŁ 4
OCENA PROJEKTU W OCZACH EDUKATORÓW: MOCNE I SŁABE
STRONY, PROPOZYCJE ROZWIĄZAŃ PROBLEMÓW.
(Na podstawie notatek ze spotkania ewaluacyjnego.)
Spotkanie ewaluacyjne odbyło się we wrześniu 2010 r. Składało się z 2 części. W pierwszej odbyła
się prezentacja danych ewaluacyjnych, zebranych w trakcie trwania projektu, obrazujących stopień
osiągnięcia twardych i miękkich celów projektu. Prezentacje stały się inspiracją do dyskusji na te-
mat oceny projektu. Drugą część spotkania, obok dyskusji, stanowiły warsztaty poświęcone ocenie
założeń i harmonogramu projektu, ocenie poziomu osiągnięcia miękkich celów projektu, a także
współpracy z biurem Akademii 3R oraz ze szkołami.
MOCNE I SŁABE STRONY PROJEKTU
ZAŁOŻENIA I HARMONOGRAM PROJEKTU
Edukatorzy stwierdzili, że działania projektowe zostały zaplanowane adekwatnie do grup doce-
lowych. Scenariusze zajęć, ćwiczenia aktywizujące oraz konkurs są dopasowane do możliwości
i percepcji uczniów szkół podstawowych i gimnazjów. Są też odpowiednie do potrzeb i możliwości
nauczycieli. Choć niektórzy nauczyciele mieli problemy z dostosowaniem konkretnych scenariuszy
do warunków danej klasy, pojawiło się też wiele ciekawych i innowacyjnych pomysłów na działania.
Zdaniem edukatorów warto wypracować sposób upowszechnienia nowych pomysłów na działania.
Będzie to stanowiło rodzaj wsparcia dla nauczycieli.
Forma projektu całorocznego została uznana przez edukatorów za adekwatną formułę działań eduka-
cyjnych, prowadzonych we współpracy ze szkołą. Całoroczne działania przynoszą trwalsze efekty, niż
projekty polegające na jednorazowym spotkaniu, gdyż pozwalają powtarzać przekaz edukacyjny, co
prowadzi do jego utrwalenia. Umożliwiają również długotrwałe oddziaływanie na postawy uczniów.
Zwrócono uwagę na niedopasowanie harmonogramu projektu do wydarzeń w roku szkolnym, takich
jak ferie czy egzaminy. Również harmonogram działań edukatorów nie był optymalny. Edukatorzy
zaproponowali rozwiązanie tych problemów, które zostanie zaprezentowane w dalszej części tego
rozdziału.
Rola edukatorów i organizacji członkowskich w projekcie została oceniona, jako optymalna. Więk-
szość edukatorów nie czuła się przeciążona pracą. Wyjątek stanowiły działania związane ze zbiera-
niem danych do ewaluacji. Ten wątek został opisany bardziej szczegółowo w dalszej części niniej-
szego rozdziału.
OCENA POZIOMU REALIZACJI MIĘKKICH CELÓW PROJEKTU
W projekcie założono następujące cele szczegółowe, które ze względu na ich charakter
nazwiemy celami miękkimi:
• Podniesienie świadomości i odpowiedzialności ekologicznej dzieci i młodzieży za otocze-
nie przyrodnicze.
35 www.ekonsument.pl