Simbologia e oralità nel dominio signorile del vescovo di Luni (XII-XIII secolo)
1. ENRICA SALVATORI (UNIPI)
Transcrire l’oralité politique dans l’Italie communale (XIIe-début du XVe
siècle), EFR, 27 avril 2022
SIMBOLOGIA E ORALITÀ NEL DOMINIO
SIGNORILE DEL VESCOVO DI LUNI
(XII-XIII SECOLO)
2.
3. «Lo so ed è vero di aver interrogato io stesso il marchese Guglielmo, che mi aveva giurato
fedeltà, chiedendogli (di giurare) che non sarebbe mai salito su quel poggio né per sé, né
con il Malaspina, per costruire un castello, dicendogli: "Se lo farai, sarà come se mi
strappassi il fegato dal corpo! Perché so che lo farai allo scopo di sminuire e quasi
distruggere il mio episcopato.” Invece al Malaspina, che mi era nemico e non presente,
non chiesi nulla»
«Scio et verum est quia egemet inquisivi et rogavi illum Wilielmum marchionem, qui mihi
fidelitatem iuraverat, quatinus numquam vel pro se vel cum Malaspina predictum pogium
causa castelli hedificandi ascenderet, dicens: «Si feceris, ita recipio tanquam si
abstraxeris fegatum de corpore meo. Scio namque quoniam causa minuendi et fere
episcopatum meum destruendi hoc facturi estis». Malaspinam vero, quia meus inimicus,
nec in presentiarum erat, non inquisivi»
4.
5.
6. Ex adverso autem predictus episcopus respondit:
<q>Scio et verum est quia egemet<note place="foot" n="b"
xml:id="L_n_002">egemet: <emph>così nel testo per</emph> egomet</note>
inquisivi et rogavi illum <persName
ref=“#WilielmusFranciscus">Wilielmum<roleName> marchionem</roleName></
persName>, qui mihi
fi
delitatem iuraverat, quatinus numquam vel pro se vel
cum <persName ref="#AlbertusMalaspina4">Malaspina</persName> predictum
pogium causa castelli hedi
fi
candi ascenderet, dicens:
<q>Si feceris, ita recipio tanquam si abstraxeris fegatum de corpore meo. Scio
namque quoniam causa minuendi et fere episcopatum meum destruendi hoc
facturi estis</q>.
<persName ref="#AlbertusMalaspina4">Malaspinam</persName> vero, quia
meus inimicus, nec in presentiarum erat, non inquisivi</q>.
7. - <q> (quoted) contains material which is
distinguished from the surrounding text
using quotation marks or a similar
method, for any one of a variety of
reasons including, but not limited to:
direct speech or thought, technical
terms or jargon, authorial distance,
quotations from elsewhere, and
passages that are mentioned but not
used. [3.3.3 Quotation]
- <quote> (quotation) contains a phrase
or passage attributed by the narrator or
author to some agency external to the
text. [3.3.3 Quotation 4.3.1 Grouped
Texts]
TEI P5
8. - Codice diplomatico della Lombardia
medievale
p<span class="abbr">(resens)</span>
p<span class="abbr">(resentibus)</span>
dixi: 'quisquis in sanctis ac venerabilibus
locis aliquid ex suis contulerit rebus…
- Monasterium .net (Pannonhalma,
Bences - Capsarium)
Ego dixi, non curo de possessione, quia
fratres expensas et familia requirit. Dixi
de Barathy prope est. Ait, non est mei
iuris nunc. Rursus ad eum dixi: Habemus
cavillaciones, non est spes futuri boni.
- Monasterium .net (Collectio maxima
Conciliorum Hispaniae)
<cei:pTenor> Post aliquanta et inter
aliquanta eodem tempore acra, Dicrinius
episcopus dixit: Audite me domini
sacerdotes, </cei:pTenor>
<cei:pTenor> cor- </cei:pTenor>
<cei:pTenor> a Benedidtiones , felices
adprecationes.
ALTRE EDIZIONI IN XML
13. - 998 —> ego Otbertus marchio [..] presens presentibus dixi: «Promitto et spondeo me ego qui supra
Otbertus marchio, una cum meos heredes, tibi cui supra Gotefredi episcopi vestrisque
successoribus ut amodo nullumquam in tempore ..
- 1066 —>Ego Guiternus, [..] presentibus dixi: «Vita et mors in manu Dei est; melius est enim
hominem metu mortis vivere quam spem vivendi morte subitanea mori».
—-> IDENTICA in una carta del marzo 1093 del Ducato di Spoleto
—-> IDENTICA in una una cartula ordinationis del 1098 nel bergamasco
- 1084 —> il marchese Alberto esclama: «Quisquis in sanctis ac venerabilibus locis ex suis aliquid
contulit rebus, iuxta auctoris vocem, centuplum accipiet, et insuper, quod melius est, vitam
possidebit eternam»
—-> parziale citazione di Mt 19,29: «hic centuplum accipiet et in futuro vitam aeternam consequetur»
—-> presente in una carta iudicati et ordinationis del 1144, Milano
SOLOFORMULE
15. - 1233 —> Si quis alicui suo iurato, coram consule, in placito vel in parlamento dixerit:
«mentiris», perdat VI imperialium, et si in populo vel in parlamento dixerit: «cogoça»,
perdat XII imperialium
- 1269 —> Quicumque, masculus vel femina, dixerit alicui habenti uxorem: «cogoçum», vel
verba equipollencia ad cogoçum, aut mulieri virum habenti: «putoniam» vel «gadalem»,
perdat soldos X Ianuensium
- Non vero e proprio discorso diretto ma citazione precisa del linguaggio parlato: piccola
fi
nestra aperta sul lessico dell’epoca.
GLI INSULTI
17. - 1178 —> testimoniale, lite per il controllo di un bosco. I custodi dei domini apostrofano così l’uomo del
vescovo: «Nos folavimus nemus deinceps ne venias».
—> FOLARE Fenum, Folare racemos, accumulare (Du Cange)
—> nel settore enologico: folatura= pigiatura verso il fondo le vinacce
- 1178-1212—> testimoniale, lite tra gli abitanti di Sarzana e la curia de buscaria: «Si quis vero
suprascriptorum peditum hoc non persolvebat, ipsum depredabamus et predam tenebamus, donec
selvania persolvebatur, ad nostram voluntatem». Buscaria e selvania: diritti e tasse sulla raccolta del legno.
- 1181 —> testimoniale, lite tra i vescovo di Luni e il monastero di Aulla. Baldinello dichiara di aver visto il
vescovo mangiare nel monastero cum familia sua, ma in seguito, non potendolo fare aveva interrogato i
famigliari del vescovo «quomodo fuistis recepti Avule ab abbate», che rispondevano: «bene»! Folbertino
dichiara che andando assieme al vescovo a Pontremoli, quando si trovarono presso Aulla il vescovo disse
all’abate: «Volumus habere hospicium a te» (sintassi)
TRA LATINO VOLGARE E VOLGARE ITALIANO
18. - Codice Pelavicino 1218 (n.80): Bandino dei Gaetani di Pisa emette sentenza riguardo alla lite tra
il vescovo di Luni Marzucco (rapp. Assalito) e il comune di Sarzana (rapp. Masnerio)
- «Tales consules habere volumus»
- Masnerius respondit: «non pertinet ad causam» et si videbit respondendum negat, nisi eis ius sit.
- «marcha de Luna est marchionatus de Malaspina et de Massa et suorum consortum et alius
comitatus vel marcha non est in Lusciana»; negat Assalitus.
- Item ponit Masnerius quod de ripa et de nemoribus, de pascuis et erba incondenda et copertura
capannarum et domorum et de cervascinis sive colochiis et facibus non fuit observatum ab
episcopis..
VESCOVOECONTENEL1219
19. - Codice Pelavicino 1124: Si feceris, ita recipio tanquam si abstraxeris fegatum de corpore meo
- Iecur : voce latina classica, mutuata dall’aruspicina etrusca, che a sua volta la ricava dal sanscrito:
iakar.
- hepar: voce latina tarda (IV-V sec d.C.), impiegata in ambito medico, derivata dall’omonimo
termine greco bizantino
-
fi
catum: voce popolare, animale domestico ingrassato con pasti di
fi
chi come leccornia
gastronomica —> fegato grasso —> fecàtum —> fècatum —> fegato
- NON trovato nel Codice Diplomatico della Lombardia Medievale; in tutto Monasterium.net, in
tutto ALIM (Archivio della Latinità Italiana del Medioevo)
- TLIO—> Fiori di
fi
losa
fi
, 1271/75 (
fi
or.), pag. 218.22: «Che è fegato?» «Il fegato è guardia del
caldo».
- TLIO —> Restoro d'Arezzo, 1282 (aret.), L. II, pag. 166.13: […] deceano che 'l fegato, che è de li
membri principali, fo posto en quella parte, e anco la punta del core guarda e responde en
quella parte.
FEGATO