1. Phaàn II
THU THAÄP TIN TÖÙC
Phoùng vieân saên tin baèng ba phöông phaùp cô baûn:
* Quan saùt tröïc tieáp: Hoï chöùng kieán taän maét
* Phoûng vaán: Hoï noùi chuyeän vôùi ngöôøi khaùc vaø
ñaët caùc caâu hoûi.
* Nghieân cöùu: Hoï ñoïc vaø duøng taøi lieäu.
Giöõ cho ñaàu oùc côûi môû khi vieát baøi töôøng thuaät.
Ñöøng baét ñaàu baèng caùch quyeát ñònh tröôùc baøi vieát
cuûa baïn seõ nhö theá naøo roài môùi ñi tìm kieám caùc chi
tieát phuø hôïp vôùi quyeát ñònh ñoù vaø laøm ngô tröôùc caùc
döõ kieän khaùc. Baét ñaàu, baïn neân töï ñeå cho ñaàu oùc
muoán suy nghó ra sao cuõng ñöôïc. Trong luùc ñöa tin
baïn coù theå nhaän thaáy raèng coát loõi caâu chuyeän, taàm
quan troïng vaø ñoä haáp daãn cuûa caâu chuyeän khaùc haún
vôùi nhöõng gì baïn nghó ban ñaàu. Moät khi baïn quyeát
ñònh xong veà troïng taâm cuûa baøi, baïn haõy ñi tìm caùc
chi tieát baïn caàn ñeå môû ñeà vaø ñöa vaøo thaân baøi vieát.
CHÖÔNG 5: QUAN SAÙT
Thoâng thöôøng baïn ít khi coù theå coù maët ngay taïi
ñòa dieåm xaåy ra caâu chuyeän, vì theá, baïn caàn phaûi
phoûng vaán nhöõng ngöôøi tham gia hay chöùng kieán taïi
choã. Tuy nhieân, baïn vaãn coù theå ñeán taän nôi trong
nhieàu theå loaïi tin töùc, chaúng haïn nhö taïi caùc cuoäc
hoïp baùo vaø caùc buoåi hoäi hoïp cuõng nhö trong caùc
phoùng söï veà ngöôøi daân hay nôi choán naøo ñoù.
Quan saùt tröïc tieáp thöôøng laø caùch thöùc ñaùng tin
35
Phaàn II: Thu thaäp tin töùc

2. caäy nhaát ñeå thu löôïm tin töùc. Baïn
khoâng phaûi döïa vaøo lôøi cuûa nhaân
chöùng vì coù theå hoï nhôù khoâng hoaøn
toaøn ñuùng veà caùc chi tieát caâu chuyeän.
Quan saùt laø caùch toát ñeå kieåm tra lôøi
cuûa moät ngöôøi naøo ñoù. Baïn bieát ñöôïc
laø lôøi ñoù coù ñuùng hay khoâng sau khi
chöùng kieán taän maét.
Neáu baïn coù maët taïi hieän tröôøng,
baïn coù theå thu löôïm ñöôïc caùc chi tieát
moät caùch chaéc chaén. Vôùi caùc chi tieát
ñoù, baïn seõ veõ ra ñöôïc khung caûnh
caâu chuyeän cho ñoäc giaû. Baïn coù theå
cho hoï thaáy raèng chöùng kieán caâu
chuyeän taïi choã nhö theá naøo.
Caùc phoùng vieân gioûi duøng ñeán taát caû moïi giaùc
quan cuûa hoï: quan saùt, ngöûi muøi, nghe, sôø vaø ngay
caû neám cuõng nhö caûm nhaän veà tình hình chung. Haõy
töï hoûi: nhöõng ngöôøi kia ñang laøm gì vaäy? Hoï laøm
nhö theá naøo? Toâi nghe thaáy nhöõng tieáng gì? Thôøi tieát
nhö theá naøo? Ghi taát caû caùc chi tieát ñoù vaøo soå tay
cuûa baïn.
Moät phoùng vieân vieát tin veà moät tai naïn xe buyùt
coù theå moâ taû veà coät khoùi ñen boác leân cao ngaát, muøi
xaêng ñoå ra ñöôøng, hôi noùng toaû ra töø ngoïn löûa, tieáng
ngöôøi keâu cöùu.
Quan saùt tröïc tieáp cuõng giuùp cho phoùng vieân hieåu
roõ theâm veà nhöõng gì xaåy ra, veà moät vaán ñeà hay veà
ngöôøi naøo ñoù. Neáu baïn vieát baøi veà moät nhaø maùy
môùi, baïn seõ hieåu roõ hôn veà nhaø maùy ñoù sau khi ñi
thaêm veà. Neáu baïn vieát veà moät caàu thuû boùng ñaù, baïn
seõ vieát saùt hôn sau khi ñi xem anh hay chò ta ñaù treân saân.
Khi noùi chuyeän vôùi ngöôøi daân, neân ñeå yù ñeán
phaûn öùng cuûa hoï. Hoï coù nhìn ñi choã khaùc khi baïn hoûi
36
Chöông 5: Quan saùt
Ñeå maét ñeán caùc chi tieát

3. nhöõng caâu teá nhò hay
khoâng? Chuù yù quan saùt
ñeán quang caûnh chung
quanh. Chieác baøn giaáy
naøy böøa baõi hay goïn
gaøng? Treân töôøng treo
nhöõng tranh aûnh gì?
Taát caû nhöõng ñieàu naøy
giuùp baïn ñi saâu vaøo chi
tieát cuï theå khi vieát baøi.
Phoùng vieân gioûi khoâng
vieát raèng ‘ngöôøi naøy giaø’,
anh ta taû cho ñoäc giaû thaáy
ngöôøi naøy giaø nhö theá naøo, anh taû maùi toùc baïc, hai
baøn tay nhaên nheo vaø daùng ñi chaäm chaïp cuûa ngöôøi
ñoù.
Nhöng baïn cuõng phaûi bieát choïn loïc. Khoâng phaûi
chi tieát naøo cuõng ñaùng noùi. Baïn khoâng nhaát thieát
phaûi taû veà ñoà aên cuûa moät ngöôøi ñoù trong baøi vieát cuûa
baïn chæ vì baïn chöùng kieán hoï aên nhöõng gì. Baïn coù
theå thaáy moät thöông gia baïn phoûng vaán ñeo moät
chieác caø vaït veõ hình con voi. Neáu chieác caø vaït ñoù
khoâng cho thaáy moät ñieåm ñaùng noùi naøo veà thöông
gia ñoù, thì ñöøng vieát chi tieát ñoù vaøo baøi. Nhöng neáu
thöông gia naøy laø ngöôøi baûo veä thuù hoang daõ vaø ñeo
caø vaït veõ hình con voi thì ñoù laø moät chi tieát ñaùng noùi.
Sau ñaây laø nhöõng ví duï cho thaáy nhöõng ñieàu
quan saùt kyõ löôõng cuûa phoùng vieân laøm cho baøi vieát
noåi baät leân. Haõy ghi nhaän caùc chi tieát ñaày yù nghóa
khi vaän duïng ñeán caùc giaùc quan.
Tröôùc tieân, ñoaïn môû ñaàu cuûa moät baøi phoùng söï,
ñaêng treân nhieàu aán phaåm cuûa Myõ vaø chaâu AÙ veà vieâc
phaùt trieån coâng nghieäp laøm haïi ñeán theá naøo tôùi moät
trong caùc thaønh phoá ñaùng yeâu nhaát cuûa Thaùi Lan:
37
Chöông 5: Quan saùt
Ñöøng chæ noùi raèng
oâng ta giaø

4. CHIANG MAI, Thailand - Taïi naêm cöûa oâ cuûa khu
phoá coå ôû Chiang Mai, ngöôøi daân vöøa taäp trung ñeå
tham döï moät buoåi leå coå truyeàn goïi laø Inthakhin. Caùc
vò sö Phaät Giaùo maëc nhöõng chieác aùo caø sa vaøng ngheä
caát cao lôøi caàu nguyeän trong khi daân chuùng daâng
höông, hoa vaø ñeøn neán ñeå caàu möa vaø xin muøa maøng
boäi thu.
Tuy nhieân, tieáng coøi xe inh oûi vaø tieáng maùy xe
ñang bò taéc ñöôøng quanh caùc cöûa oâ naøy ñaõ aùt haún
tieáng caàu kinh vaø khoùi xe töø caùc oáng khoùi xe hôi, xe
gaén maùy laøm chaúng coøn ai ngöûi thaáy muøi höông hoa
thôm ngaùt nöõa.
Sau ñaây laø ñoaïn môû ñaàu cuûa moät baøi phoùng söï
khaùc, ñaêng treân nhieàu nhaät baùo taïi chaâu AÙ veà vaán ñeà
laïm duïng treû em taïi Campuchia:
PHNOMPENH, Cambodia - Hai maét em to troøn,
hai maù phuùng phính, em maëc moät chieác aùo thun maàu
ñoû choùi, moät chieác vaùy traéng vaø chaân ñi ñoâi deùp môùi.
Treân töôøng phoøng em, moät taám bích chöông chuïp
caûnh caùc em beù vui ñuøa trong naéng aám vaø moät con
chim boà caâu traéng. Beân ngoaøi, caùc em beù khaùc ñang
ca haùt. Nhöng em chæ bieát cuùi ñaàu nhìn xuoáng ñaát,
khoâng buoàn nhìn maët ngöôøi ñeán thaêm. Trong suoát
moät tieáng ñoàng hoà troø chuyeän, em khoâng heà nheác
meùp cöôøi laáy moät laàn.
Em beù gaùi naøy môùi 10 tuoåi. Caùch ñaây ba tuaàn, em
vöøa troán khoûi moät oå maõi daâm, nôi cha em, moät caûnh
saùt vieân, ñaõ baùn em vaøo.
38
Chöông 5: Quan saùt

5. CHÖÔNG 6: KYÕ THUAÄT PHOÛNG VAÁN
Phoùng vieân khoâng phaûi luùc naøo cuõng coù maët nôi
xaåy ra söï kieän. Thoâng thöôøng hoï phaûi hoûi chuyeän
nhöõng ngöôøi chöùng kieán, hay nhöõng ai bieát veà moät
ñeà taøi naøo ñoù. Ñoâi khi phoùng vieân phaûi noùi chuyeän
vôùi caùc naïn nhaân cuûa baïo löïc hay thieân tai. Hoaëc vôùi
ngöôøi bò caùo giaùc ñaõ laøm ñieàu gì ñoù sai traùi. Ñeå
kieám ñöôïc tin chính xaùc, phoùng vieân phaûi bieát caùch
ñaët nhöõng caâu hoûi moät caùch phaûi pheùp.
Xin ñöôïc phoûng vaán
Taïi moät vaøi quoác
gia, caùc vieân chöùc haøng
ñaàu trong chính phuû
khoâng muoán cho phoùng
vieân tôùi gaàn. Hoï ñoøi
xem caâu hoûi tröôùc hay
ñeå cho ngöôøi phaùt ngoân
cuûa hoï tieáp phoùng vieân.
Coù theå nhieàu ngaøy sau
ñoù hoï môùi traû lôøi, trong
tröôøng hôïp hoï chòu traû
lôøi. Trong moïi tröôøng
hôïp, baïn neân tìm hieåu
lòch trình hoaït ñoäng trong ngaøy cuûa vieân chöùc ñoù.
Khi vieân chöùc ñoù xuaát hieän tröôùc coâng chuùng, baïn
coù theå chaën oâng hay baø ta laïi vaø hoûi caùc caâu hoûi cuûa
baïn.
Kieám ñöôïc caùc nguoàn tin ôû caáp trung laø ñieàu raát
coù ích cho baïn. Neáu baïn laøm quen ñöôïc vôùi moät coá
vaán cuûa moät vieân chöùc, ngöôøi naøy coù theå giuùp baïn
39
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán
Khoâng phaûi taát caû
moïi nhaân vieân chính
quyeàn ñeàu muoán ñoùn
tieáp phoùng vieân

6. xin phoûng vaán vôùi vieân chöùc ñoù. Neáu baïn bieát cö xöû
leã ñoä vôùi caùc thö kyù hay phuï taù-nhöõng ngöôøi ghi
nhaän nhöõng lôøi nhaén cuûa baïn- baïn seõ coù cô may laø
ngöôøi baïn muoán phoûng vaán coù theå goïi ñieän ñaùp laïi
cuù ñieän thoaïi cuûa baïn.
Nhieàu cuoäc phoûng vaán ñöôïc thöïc hieän qua ñieän
thoaïi. Ñôõ maát thì giôø. Tuy nhieân, khi coù theå ñöôïc,
baïn neân phoûng vaán tröïc tieáp, nhaát laø neáu baïn chöa
töøng gaëp hoï tröôùc ñoù. Khi gaëp taän maët, baïn coù theå
quan saùt ngöôøi naøy vaø quang caûnh chung quanh ñeå
ñöa moät vaøi chi tieát vaøo baøi.
Chuaån bò
Baïn caøng bieát nhieàu veà ngöôøi baïn phoûng vaán,
baïn caøng deã gôïi chuyeän hoï hôn. Ñieàu naøy khoâng coù
nghóa baïn phaûi laø chuyeân gia veà vaán ñeà ñoù. Nhöng
neáu nguoàn tin cuûa baïn thaáy raèng baïn ñaõ toán coâng
tìm hieåu veà vaán ñeà ñoù, hoï seõ khoâng caûm thaáy phí thì
giôø khi noùi chuyeän vôùi baïn. Ñoïc caùc baøi baùo löu tröõ
trong thö vieän cuûa baùo baïn. Hoûi caùc phoùng vieân
khaùc hay chuû bieân, goïi ñieän cho caùc chuyeân gia. Tìm
bieát tin töùc treân maïng Internet. Baïn caøng coù nhieàu
thoâng tin veà boái caûnh, baïn caøng deã thu goïn cuoäc
phoûng vaán vaø ñi ñuùng ñeà.
Chanyaporn Chanjaroen, moät phoùng vieân Thaùi
Lan chuyeân ñöa tin veà taøi chính cho haõng thoâng taán
Dow Jones, ñoïc raát nhieàu vaø ñi hoïc caùc lôùp daønh cho
phoùng vieân taøi chính. Coâ phoûng vaán caùc nhaø trung
gian buoân baùn coå phieáu vaø chuyeân gia ngoaïi hoái moãi
ngaøy. Ñaây laø nhöõng ngöôøi raát baän roän.
‘Caâu hoûi ñaàu tieân cuûa toâi ñi thaúng vaøo vaán ñeà vaø
toâi phaûi bieát toâi muoán gì ôû hoï’, Chanyaporn noùi.
‘Thoâng thöôøng toâi chæ ñöôïc daønh cho coù moät hay hai
phuùt. Toâi khoâng muoán laøm hoï böïc mình vôùi caùc caâu
hoûi taàm phaøo.’
Chanyaporn vieát tröôùc caùc caâu hoûi chính xuoáng
40
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán

7. giaáy ñeå khoûi queân hoûi, coâ saép xeáp caùc caâu hoûi naøy
theo thöù töï hôïp lyù.
Khi baïn laøm danh saùch caâu hoûi, khoâng nhöõng
nghó tôùi caùc chöõ W vaø chöõ H vaø nhöõng gì baïn caàn
vieát trong baøi, maø coøn neân nhôù: ñoäc giaû muoán bieát
nhöõng gì? Hoï seõ hoûi nhöõng gì neáu hoï coù maët ñeå hoûi?
Chìa khoùa cho moät cuoäc phoûng vaán thaønh coâng laø
baïn phaûi bieát chuù troïng ñeán nhöõng ñeà taøi caàn thieát
vaø chuaån bò caùc caâu hoûi saùt vôùi caùc ñeà taøi ñoù vaø hôn
theá nöõa.
Ñuùng giôø
Ñaây laø ñieàu leã ñoä vaø toû ra chuyeân nghieäp. Thöôøng
thöôøng caùc nguoàn tin cuûa baïn laø nhöõng ngöôøi baän
roän nhöng ñaõ töû teá daønh thì giôø cho baïn.
Baét ñaàu phoûng vaán: töï giôùi thieäu
Ñeå baét ñaàu moät cuoäc phoûng vaán, baïn haõy töï giôùi
41
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán
Kh«ng bao giê nªn
qu¸ tß mß

8. thieäu mình vaø cô quan cuûa baïn. Trích lôøi cuûa moät
ngöôøi maø khoâng cho ngöôøi ñoù bieát hoï ñang noùi
chuyeän vôùi phoùng vieân laø ñieàu sai traùi. Haõy trao
danh thieáp cho hoï. Giaûi thích veà baøi baïn ñònh vieát.
Laøm nhö vaäy seõ thu goïn cuoäc phoûng vaán vaøo ñuùng ñeà.
Trong moät vaøi tröôøng hôïp, gioáng nhö
Chanyaporn, baïn phaûi ñi thaúng vaøo caâu hoûi vì nguoàn
tin cuûa baïn khoâng coù nhieàu thì giôø. Nhöng neáu coù thì
giôø, baïn neân noùi chuyeän chung chung vôùi ngöôøi naøy
tröôùc, veà thôøi tieát, veà ñoäi boùng ñaù toaøn quoác, v.v..
Tieáp ñaáy, ñaët caâu hoûi khi nguoàn tin cuûa baïn baét ñaàu
caûm thaáy thoaûi maùi.
Ghi cheùp vaø ghi aâm
Duøng maùy ghi aâm ñeå coù theå söû duïng chính xaùc
caâu traû lôøi. Khoâng ai coù theå phaøn naøn laø hoï ñaõ bò
trích sai lôøi. Khi duøng maùy ghi aâm baïn cuõng coù theå
taäp trung vaøo nhöõng ñieàu nguoàn tin cuûa baïn noùi.
Tuy nhieân, ngöôøi ta hay caûm thaáy ngaïi nguøng
tröôùc maùy ghi aâm. Hoï khoâng muoán noùi nhieàu khi hoï
bieát raèng moãi caâu hoï noùi ñeàu ñöôïc ghi laïi. Duøng
maùy ghi aâm cuõng maát thì giôø. Khi baïn saép ñeán kyø
haïn noäp baøi vieát, thöôøng thöôøng baïn khoâng ñuû thì
giôø ñeå nghe laïi baêng nhöïa ñeå tìm caâu trích daãn. Maùy
ghi aâm cuõng coù theå bò hoûng. Nhôù ñem theo theâm pin
vaø baêng cassette. Ñoàng thôøi cuõng phaûi ghi cheùp phuï
theâm.
Vöøa nghe vöøa ghi cheùp khoâng phaûi laø ñieàu deã
laøm. Neáu nguoàn tin cuûa baïn noùi nhanh quùa. Baïn neân
leã pheùp yeâu caàu hoï noùi chaäm laïi. Neáu nguoàn tin noùi
ñieàu gì ñoù baïn ghi laïi khoâng kòp, yeâu caàu hoï laäp laïi.
Noùi cho nguoàn tin cuûa baïn bieát raèng baïn muoán chaéc
chaén laø baïn ghi ñuùng lôøi hoï. Nguoàn tin seõ caûm kích
khi thaáy baïn coù yù toát.
Trong baát cöù tröôøng hôïp naøo, baïn cuõng caàn phaûi
bieát toác kyù döôùi moät daïng naøo ñoù.
42
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán

9. Baïn coù theå hoïc toác kyù thoâng thöôøng. Ña soá
phoùng vieân töï nghó ra caùch toác kyù rieâng cho mình.
Chaúng haïn c/p laø ‘chính phuû’, daáu $ laø tieàn, b/v laø
‘bôûi vì’.
Baïn khoâng caàn phaûi vieát töøng chöõ xuoáng soå. Chæ
ghi laïi caùc caâu vaø töø chính, vaø toùm löôïc nhöõng nhaän
ñònh cuûa ngöôøi baïn phoûng vaán. Qua kinh nhieäm baïn
coù theå nhaän bieát ngay nhöõng caâu hay ñeå trích daãn laø
gì, vaø vieát nhöõng caâu naøy xuoáng khi baïn nghe ngöôøi
kia noùi.
Tröôùc khi vieát baøi, neân saép xeáp laïi nhöõng gì baïn
ghi cheùp. Duøng caùc loaïi buùt ñaùnh daáu baèng caùc maàu
khaùc nhau ñeå xaùc ñònh caùc yeáu toá chính, chaúng haïn
nhö ñeå môû ñaàu, vaø ñöa caùc döõ kieän coù lieân quan vôùi
nhau vaøo moät choã. Khi saép xeáp nhöõng ñieàu baïn ghi
cheùp nhö vaäy, baïn seõ thu goïn baøi vieát cho ñuùng ñeà.
Deã vieát hôn vaø troâi chaåy maïch laïc hôn.
Sau ñaây laø vaøi trang trong moät cuoán soå ghi cheùp
cuûa moät phoùng vieân duøng cho moät baøi vieát chuùng ta
43
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán

10. ñoïc tröôùc ñaây (chöông 3) veà vaán ñeà neàn kinh teá Hoa
Kyø trì treä laøm haïi ñeán ngaønh may maëc taïi Campuchia.
Phoùng vieân naøy ñaõ khoâng ghi laïi nhöõng töø (the,
a) vaø giôùi töø (to, in). Chæ tröø trong nhöõng caâu trích,
phoùng vieân muoán duøng thaät chính xaùc lôøi trích .
Phoùng vieân naøy duøng chöõ taét ‘econ’ ñeå chæ economy
(kinh teá), Camb cho ‘Campuchia’, ‘Facts’cho ‘Factories’
(nhaø maùy). Phoùng vieân naøy khoanh troøn moät caâu hoûi
anh (hay chò) ta muoán hoûi trong phaàn sau trong khi
phoûng vaán. Phoùng vieân ghi nhöõng caâu töï nhaéc nhôû
veà caùc soá lieäu caàn thieát cho baøi vaø ñaët # ôû tröôùc moãi
caâu ñeå nhôù raèng anh hay chò ta phaûi laäp töùc tìm ngay
khi trôû veà ñeán vaên phoøng.
Boä tröôûng ñoù noùi ñeán nhieàu vaán ñeà. Phoùng vieân
naøy quyeát ñònh vieát veà ñieåm kinh teá trì treä taïi Hoa
Kyø vaø ngaønh may maëc. Vì vaäy anh/chò ta ñaùnh daáu
baèng moät ñöôøng doïc beân caïnh nhöõng caâu lieân quan
ñeán ñeà taøi naøy. Laøm nhö vaäy, anh/chò ta coù theå thaáy
ngay nhöõng döõ kieän naøo phuø hôïp vôùi baøi vieát. Phoùng
vieân naøy ñaùnh daáu chöõ v beân caïnh ñieàu anh/chò ta
nghó coù theå duøng ñeã môû ñeà.
Hoûi nhöõng caâu ‘taïi sao’ vaø ‘nhö theá naøo’
Hoûi nhöõng caâu khuyeán khích cho nguoàn tin giaûi
thích hay noùi roõ hôn.
Traùnh nhöõng caâu hoûi coù theå traû lôøi vaén taét ‘coù’
hay ‘khoâng’ hay chæ moät chöõ laø ñuû.
Thí duï:
* ‘OÂng ñang vaän ñoäng tranh cöû, coù ñuùng khoâng?’
*‘Lieäu oâng coù ñaït ñöôïc muïc tieâu ñoù hay khoâng?’
Thay vaøo ñoù, hoûi nhöõng caâu baét ñaàu baèng ‘taïi
sao’ hay ‘nhö theá naøo, baèng caùch naøo?’ Thí duï:
* ‘Taïi sao oâng laïi ra öùng cöû?’
* ‘OÂng ñònh ñaït ñeán muïc tieâu baèng caùch naøo?’
44
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán

11. Giöõ cho caâu hoûi ngaén goïn
Moät soá phoùng vieân thích nghe tieáng mình noùi. Hoï
hoûi nhieàu caâu daøi doøng cuøng moät luùc. Nhöng caùc
nguoàn tin coù theå chaùn vaø khoâng hieåu phoùng vieân
muoán gì. Ñeán khi hoï traû lôøi xong caâu hoûi ñaàu tieân,
hoï queân maát caùc caâu hoûi kia. Giöõ cho caùc caâu hoûi
cuûa baïn tröïc tieáp vaø ñôn giaûn.
Laéng nghe, tænh taùo vaø quan saùt kyõ
Coâng vieäc cuûa baïn laø nghe nguoàn tin noùi, khoâng
phaûi ñeå dieãn thuyeát hay caõi vaõ vôùi hoï. Giöõ rieâng caùc
yù kieán cuûa baïn. Ñieàu naøy khoâng coù nghóa baïn chæ
ghi cheùp. Baïn phaûi laéng nghe, vaø nghe moät caùch coù
suy luaän. Nghó veà nhöõng gì baïn nghe thaáy. Lieäu caùc
caâu traû lôøi vaø nhaän xeùt cuûa ngöôøi ñoù coù yù nghóa hay
khoâng? Lieäu oâng hay baø ta coù thöïc söï traû lôøi caâu hoûi
hay khoâng. Suy nghó veà nhöõng gì nguoàn tin cuûa baïn
ñang noùi, khoâng phaûi veà caâu hoûi baïn saép hoûi.
Baïn phaûi tænh trí ñeå xem coù gì baát thöôøng hay
khoâng. Neáu nguoàn tin noùi ñieàu
gì ñoù ñaùng chuù yù moät caùch baát
ngôø, baïn phaûi saün saøng chuyeån
höôùng ñeå theo goùc caïnh môùi
cuûa caâu chuyeän. Caùc phoùng
vieân gioûi thöôøng ñi phoûng vaán
vôùi moät yù töôûng naøo ñoù nhöng
khi phoûng vaán xong laïi ra veà
vôùi moät caâu chuyeän khaùc haún.
Trong cuoäc phoûng vaán, ghi
nhaän caùch thöùc ngöôøi traû lôøi
phaûn öùng vôùi caâu hoûi. Ngöôøi ñoù coù duøng ngoùn tay
choïc choïc vaøo khoaûng khoâng khi nhaán maïnh ñeán
moät ñieåm naøo ñoù khoâng? Ngöôøi ñoù coù rung ñuøi, hay
nhaáp nhoåm vì boái roái hay khoâng? Ñoàng thôøi ghi
nhaän quang caûnh chung quanh taïi vaên phoøng hay
nhaø rieâng cuûa ngöôøi ñoù. Caùc chi tieát vöøa keå coù theå
laøm cho baøi vieát cuûa baïn soáng ñoäng hôn.
45
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán
Caùc caâu hoûi hay seõ
ñöôïc traû lôøi hay

12. Ñöøng ngaïi hoûi nhöõng caâu ‘ngôù ngaån’
Neáu nguoàn tin cuûa baïn traû lôøi quaù phöùc taïp hay
mô hoà, baïn neân yeâu caàu hoï giaûi thích. Baïn coù theå
noùi nhö theá naøy: ‘toâi muoán chaéc laø toâi ñaõ hieåu roõ
ñieàu naøy ñeå toâi coù theå giaûi thích moät caùch giaûn dò
cho ñoäc giaû cuûa toâi.’
Baïn coù theå noùi vôùi nguoàn tin cuûa baïn laø baïn hieåu
vaán ñeà nhö theá naøy: ‘Ñeå toâi bieát chaéc raèng toâi ñaõ
hieåu lôøi oâng/baø noùi. Coù phaûi oâng/baø noùi raèng..’ Noùi
nhö vaäy khieán cho nguoàn tin cuûa baïn coù cô hoäi söûa
laïi baát cöù ñieàu gì baïn hieåu laàm. Haàu heát caùc nguoàn
tin ñeàu muoán giuùp baïn hieåu. Hoï muoán baøi cuûa baïn
vieát thaät chính xaùc.
Taát nhieân, coù nhöõng caâu hoûi thaät ngôù ngaån. Ñöøng
yeâu caàu moät vieân chöùc haøng ñaàu ñaùnh vaàn teân cuûa
oâng hay baø ta. Ñöøng hoûi moät giôùi chöùc ngaân haøng
raèng laõi xuaát laø gì. Baïn phaûi bieát nhöõng ñieàu naøy tröôùc.
Ñoái phoù ra sao vôùi caâu ‘mieãn bình luaän’.
Ñöøng voäi boû cuoäc neáu moät nguoàn tin ngay ñaàu
tieân ñaõ khoâng muoán bình luaän gì. Haõy hoûi caâu hoûi
theo moät caùch khaùc. Neáu khoâng ñöôïc, neân cho
nguoàn tin cuûa baïn bieát raèng hoï coù lôïi hôn khi hoï noùi
roõ veà quan ñieãm cuûa hoï. Giaûi thích raèng, neáu hoï
khoâng bình luaän thì baïn seõ phaûi noùi raèng hoï khoâng
bình luaän trong baøi vieát cuûa baïn. Nguoàn tin cuûa baïn
bieát raèng nhö vaäy seõ khoâng hay cho hoï, vì ñoäc giaû
seõ cho raèng hoï coù ñieàu gì muoán giaáu. Baïn cuõng coù
theå noùi vôùi nguoàn tin raèng baøi vieát cuûa baïn seõ keùm
chính xaùc vaø khoâng ñöôïc caân ñoái neáu khoâng coù
nhöõng nhaän ñònh cuûa hoï.
Sau cuøng, baïn vaãn phaûi toân troïng quyeàn mieãn
bình luaän cuûa nguoàn tin. Noùi chung, ñöøng vieát raèng,
nguoàn tin ‘khoâng chòu traû lôøi’. Neân víeát raèng, oâng
hay baø ta töø choái bình luaän. Nhö vaäy trung laäp hôn.
Khi moät nguoàn tin nhaát möïc khoâng traû lôøi
46
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán

13. Caùc chính trò gia coù thoùi quen noùi lieân mieân maø
khoâng traû lôøi caâu hoûi cuûa baïn. Neáu tình traïng naøy
xaåy ra, ñaët caâu hoûi cho khaùc ñi. Cuoái cuøng, hoûi
nguoàn tin veà nhöõng tin ñoàn hay nhöõng lôøi chæ trích
maø baïn nghe ñöôïc. Neáu nguoàn tin bieát baïn ñaõ nghe
ñöôïc maët kia cuûa vaán ñeà roài, oâng/baø ta coù theå traû lôøi
tröïc tieáp hôn.
Thöû im laëng
Ñoâi khi, moät nguoàn tin traû lôøi chuùt ít vaø khoâng
ñaày ñuû, roài im laëng. Thay vì hoûi caâu hoûi keá tieáp, haõy
chôø moät chuùt. Ñöøng toû ra boái roái vì khoaûng khaéc im
laëng naøy. Nhieàu ngöôøi khoâng thích söï yeân laëng, vì
vaäy coù theå nguoàn tin seõ tieáp tuïc noùi. Söï im laëng cuûa
chính baïn cho oâng/baø ta thaáy laø baïn haõy coøn chôø
ñöôïc giaûi thích theâm.
Khi hoï noùi khoâng ngöøng
Khi nguoàn tin baét ñaàu noùi veà moät ñieàu gì ñoù
khoâng aên nhaäp vaøo cuoäc phoûng vaán, baïn coù hai
caùch. Moät laø ñeå cho hoï tieáp tuïc noùi vôùi hy voïng laø
hoï seõ noùi ñieàu gì ñoù hay ho. Nhöng neáu thì giôø coù
haïn, baïn coù theå leã pheùp ngaét lôøi: ‘vaâng, ñieàu ñoù hay
laém. Caùm ôn quan ñieåm cuûa oâng/baø. Trôû laïi
vôùi...(vaán ñeà taøi chính)..
Caùc caâu hoûi boå sung: ñi vaøo chi tieát
Caùc nguoàn tin thöôøng hay traû lôøi chung chung.
Nhöng ngöôøi phoùng vieân laïi caàn caùc chi tieát ñeå hieåu
caâu chuyeän roõ raøng hôn vaø moâ taû minh baïch hôn cho
ñoäc giaû. Muoán bieát theâm chi tieát, baïn phaûi hoûi caùc
caâu hoûi boå sung thuù vò.
Neáu moät caûnh saùt vieân taïi thaønh phoá Hoà Chí
Minh cho baïn bieát coù hai chieác xe ñaâm vaøo nhau
treân ñöôøng Traàn Höng Ñaïo, haõy hoûi ñoù laø loaïi xe gì,
maàu gì. Neáu caûnh saùt vieân noùi coù ba ngöôøi bò thöông
haõy hoûi hoï laø ai, bò thöông nhö theá naøo vaø ñöôïc ñöa
vaøo nhaø thöông naøo.
47
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán

14. Neáu moät chính trò gia noùi maïng soáng cuûa oâng bò
ñe doaï, yeâu caàu oâng cho bieát
thí duï.
Ñoâi khi baïn khoâng saün
saøng ñeå hoûi caùc caâu hoûi boå
sung. Neáu baïn caàn suy nghó
ñeå hoûi theâm, haõy hoûi: ‘taïi
sao nhö vaäy?’ hoaëc ‘oâng/baø
noùi nhö vaäy coù nghóa gì?’.
Ñaây laø nhöõng caâu laøm cho
cuoäc phoûng vaán tieán trieån
lieân tuïc.
Caùc caâu hoûi khoù
Ñoâi khi baïn caàn hoûi nhöõng caâu teá nhò hay cöùng
raén maø ñaùng leõ baïn khoâng muoán hoûi. Baïn phaûi töï
baét buoäc mình hoûi. Baïn coù theå caûm thaáy e theïn khi
hoûi moät ngöôøi: ‘anh/chò nhieãm beänh AIDS nhö theá
naøo?’ Nhöng ñoäc giaû cuûa baïn muoán bieát caâu traû lôøi.
Caâu traû lôøi coù theå cho thaáy ñoù laø moät caâu chuyeän
bình thöôøng hay moät chuyeän hay. Baïn coù theå baét
ñaàu moät caâu hoûi nhö vaäy baèng caùch noùi ‘toâi raát tieác
phaûi hoûi anh/chò caâu naøy..’
Ñoâi khi baïn caàn caâu traû lôøi cuûa moät ngöôøi bò toá
caùo ñaõ laøm ñieàu gì ñoù sai traùi. Giaûi thích vôùi hoï laø
baïn muoán coù söï caân ñoái vaø coâng baèng trong baøi vieát.
Giaûi thích ñaây laø cô hoäi ñeå hoï minh oan hay caûi
chính caùc tin coù theå sai laàm veà hoï.
Hoûi caùc caâu deã, cô baûn tröôùc. Hoûi caùc caâu khoù
nhaát sau cuøng. Neáu ngöôøi ñoù töø choái traû lôøi caùc caâu
hoûi khoù vaø ngöng cuoäc phoûng vaán, ít ra baïn cuõng ñaõ
coù ñöôïc moät ít tin töùc roài.
Neáu nguoàn tin ñaët ngang ñieän thoaïi xuoáng hay
ñoùng saäp cöûa vaøo maët baïn, ñöøng aùy naùy veà ñieàu naøy,
baïn laø phoùng vieân. Phaän söï cuûa baïn laø tìm caâu traû lôøi.
48
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán
Caàn nhaïy caûm vôùi
nhöõng ñau khoå

15. Caùc cuoäc phoûng vaán veà thaân theá, söï nghieäp
Muïc ñích cuûa tieåu söû caù nhaân laø roïi moät tia saùng
vaøo thaân theá caù nhaân naøy. Coù nghóa laø baïn phaûi laøm
sao cho ngöôøi ñoù caûm thaáy thoaûi maùi vaø khoâng ngaïi
ngaàn noùi veà chính hoï. Nhö vaäy, cuoäc phoûng vaán cuûa
baïn môùi ñi saùt vaøo ñeà taøi vaø tieán trieån troâi chaûy.
Nguoàn tin cuûa baïn cuõng phaûi caûm thaáy haøi loøng laø
baïn ñaõ boû thì giôø ra ñeå chuaån bò. Baïn coù theå ñeà caäp
ñeán moät baøi vieát oâng hay baø ta vieát tröôùc ñaây hay
khoâng? Baïn coù bieát oâng hay baø ta hoïc tröôøng naøo
hay khoâng?
Trong caùc cuoäc phoûng vaán veà thaân theá, söï
nghieäp, baïn phaûi löu yù xem ñoái töôïng cuûa baïn cö xöû
nhö theá naøo. Neáu baïn coù thì giôø, baïn neân quan saùt
ñoái töôïng taïi nhaø rieâng, nôi laøm vieäc hay khi ñang
giaûi trí. Caùc baøi vieát hay cho thaáy ngöôøi trong baøi
ñang laøm gì.
Keát thuùc cuoäc phoûng vaán
Caùm ôn nguoàn tin ñaõ daønh thôøi gian cho baïn.
Nhöng ñöøng queân ba caâu hoûi choùt:
* Toâi coù queân hoûi ñieàu gì quan troïng hay khoâng?
* OÂng/baø nghó raèng toâi neân hoûi ai nöõa ñeå coù theå
bieát theâm veà vaán ñeà naøy?
* Toâi coù theå goïi ñieän cho oâng/baø neáu sau naøy toâi
coù theâm caâu hoûi nöõa hay khoâng?
* (Xin soá ñieän thoaïi nhaø rieâng hay di ñoäng neáu
ñöôïc. Yeâu caàu nguoàn tin lieân laïc vôùi baïn ñeå laøm
saùng toû theâm baát cöù ñieåm naøo).
49
Chöông 6: Kyõ thuaät phoûng vaán

16. CHÖÔNG 7: SÖÛ DUÏNG TAØI LIEÄU
Baát cöù khi naøo coù ñieàu kieän, phoùng vieân phaûi ñi
tìm taøi lieäu ñeå xaùc nhaän hay ñöa theâm vaøo nhöõng gì
ngöôøi khaùc cho hoï bieát. Taøi lieäu laø baát cöù nhöõng gì
chöùa ñöïng caùc döõ kieän ñöôïc ghi cheùp. Coù theå ñoù laø
moät tôø giaáy, hay caùc döõ kieän löu tröõ trong maùy vi
tính. Caùc taøi lieäu naøy goàm coù thoâng caùo baùo chí,
nieân giaùm ñieän thoaïi, phuùc trình veà ngaân saùch, caùc
baûn baùo caùo, soá lieäu cuûa chính phuû vaø v.v..
Baøi vieát cuûa baïn seõ ñaùng tin caäy hôn neáu baïn
trích daãn ñöôïc moät taøi lieäu ñeå hoã trôï cho nhöõng gì
baïn vieát trong baøi. Trong moät cuoäc phoûng vaán, neáu
moät ngöôøi naøo ñoù ñeà caäp ñeán moät böùc thö hay baûn
phuùc trình, haõy hoûi xin hoï moät baûn sao. Neáu moät
nguoàn tin cho baïn bieát moät ñieàu ñaëc bieät kín ñaùo
naøo ñoù, yeâu caàu hoï cho xem nhöõng taøi lieäu chöùng
minh.
50
Chöông 7: Söû duïng taøi lieäu
Nhöõng taøi lieäu naøy seõ giuùp baïn ñieàu tra
nhöõng hoaït ñoäng phaïm phaùp

17. Coù theå baïn thöôøng xuyeân nhaän ñöôïc baùo caùo
cuûa chính phuû, caùc cô quan phi chính phuû hoaëc caùc
toå chöùc quoác teá nhö Ngaân Haøng Theá Giôùi. Ñeå yù xem
trong baûn baùo caùo coù moät thoâng ñieäp naøo ñoù ñaùng
löu yù khoâng. Chuù yù vaøo baát cöù ñeà nghò naøo maø baûn
baùo caùo noùi seõ caûi thieän tình hình. Sau ñoù, ñi tìm caùc
thí duï, nhöõng lôøi trích daãn hay soá lieäu cuûa vaên kieän
boå sung cho caùc ñeà nghò ñoù.
Nhieàu cô quan phoå bieán caùc baûn baùo caùo moät
caùch thöôøng xuyeân. Tìm caùch xin caùc baùo caùo quan
troïng tröôùc khi ñöôïc chính thöùc phoå bieán. Nhö vaäy
baïn seõ coù nhieàu thì giôø hôn ñeå ñoïc vaø hieåu roõ hôn.
Neáu baûn töôøng trình quaù raéc roái hay chuyeân veà kyõ
thuaät, baïn coù theå yeâu caàu caùc chuyeân gia giaûi thích
cho baïn.
Ngöôøi daân coù ñöôïc ñoïc caùc taøi lieäu ñoù hay khoâng
tuyø ôû töøng nöôùc. Baïn coù theå caûm thaáy ngaïc nhieân
khi bieát raèng coù raát nhieàu taøi lieäu hieän haønh:
Haõy ñeå yù xem:
* Soå saùch veà nhaø ñaát
* Töôøng trình cuûa caûnh saùt
* Caùc ñeà nghò veà luaät phaùp
* Giaáy tôø soå saùch cuûa toøa aùn
* Caùc vaên baûn chi thu vaø töôøng trình thöôøng nieân
cuûa caùc coâng ty
* Caùc baûn baùo caùo veà moâi tröôøng
* Caùc hôïp ñoàng veà ñaün goã
* Caùc baûn baùo caùo kinh teá cuûa chính phuû
* Caùc vaên kieän ghi laïi caùc cuoäc hoïp cuûa caùc hoäi ñoàng
Khoâng phaûi luùc naøo cuõng deã tìm hieåu ñöôïc vaên
kieän naøo coù saün. Nhöng moät trong nhöõng ñieàu ñaàu
tieân baïn neân laøm laø tìm hieåu xem nhöõng cô quan naøy
hoaït ñoäng nhö theá naøo. Hoï thöôøng xuyeân töôøng trình
veà nhöõng hoaït ñoäng gì? Caùc baûn töôøng trình naøy
51
Chöông 7: Söû duïng taøi lieäu

18. ñöôïc phoå bieán döôùi daïng naøo? Cô quan vaø vieân chöùc
naøo ñaûm nhieäm vieäc phoå bieán baùo caùo ñoù.
Khi phoùng vieân chính thöùc yeâu caàu chính phuû
cho xem caùc taøi lieäu naøy, hoï thöôøng phaûi chôø ñôïi
maát nhieàu thôøi gian. Ñoâi khi hoûi moät nguoàn tin thaân
caän naøo ñoù laø caùch deã nhaát.
Qua vieäc xem xeùt ñeán caùc taøi lieäu vöøa keå, phoùng
vieân coù theå phaùt hieän ra nhöõng ñieàu sai traùi vaø laïm
duïng quyeàn haønh. Taïi moät vaøi nöôùc, phoùng vieân coù
theå xem caùc taøi lieäu ñeå tìm hieåu xem nhöõng ai cung
caáp tieàn cho caùc chính trò gia. Tieáp ñaáy, hoï xem caùc
baûn töôøng trình ñeå bieát chính phuû chi tieâu coâng quyõ
nhö theá naøo. Hoï tìm moät moái lieân quan naøo ñoù: lieäu
coù ngöôøi naøo ñoù trong nhoùm nhöõng ngöôøi ñoùng goùp
tieàn cho caùc chính trò gia ñöôïc chính phuû caáp cho caùc
hôïp ñoàng giaù trò lôùn hay khoâng? Caùc baûn töôøng trình
ñoù cho thaáy ai coù aûnh höôûng vaø ai möôïn tay chính
phuû ñeå laøm giaàu. Ñoù laø moät thí duï veà caùch thöùc vieát
phoùng söï ñieàu tra.
Luoân luoân kieåm chöùng
Haõy caån thaän: Caùc taøi lieäu coù theå ñaùnh laïc höôùng
baïn hay laø giaû maïo. Baïn phaûi tìm caùch kieåm chöùng.
Ñieàu naøy cuõng ñöôïc aùp duïng caû vôùi caùc baøi baùo
ñöôïc ñaêng taûi tröôùc ñaây treân chính baùo cuûa baïn. Neáu
baïn khoâng caån thaän khi duøng tin cuûa moät baøi vieát
tröôùc ñoù, baïn coù theå laäp laïi cuøng moät loãi laàm.
Noùi chuyeän vôùi nhöõng ngöôøi khaùc
Moät baøi vieát döïa treân coù moãi moät taøi lieäu raát deã
laøm ngöôøi ñoïc chaùn, vaø laïi coøn thieáu caân ñoái nöõa.
Haõy hoûi yù kieán cuûa caùc chuyeân gia vaø cuûa nhöõng
ngöôøi bò aûnh höôûng bôûi nhöõng gì ghi treân taøi lieäu.
Tìm caùc thí duï trong ñôøi soáng haøng ngaøy ñeå laøm cho
baøi haáp daãn hôn. Neáu baûn baùo caùo laø veà con soá caùc
naïn nhaân vì mìn taïi Campuchia, haõy phoûng vaán moät naïn
nhaân ñaõ töøng daüm phaûi mìn laøm anh/chò ta cuït chaân.
52
Chöông 7: Söû duïng taøi lieäu