Presentatie (samengesteld uit eerdere ppts) voor het Werkverband Fryslan van de Fryske Academie

1. Op weg naar duurzame
plantaardige sectoren:
economische reflecties
Krijn Poppe
Leeuwarden, november 2023

2. Krijn J. Poppe
 Opgegroeid in Flevoland
 (Bedrijfs)econoom EUR-1981
 Research Manager LEI / Wageningen
Economic Research 1981-2020
 Raadslid Raad voor de leefomgeving
en infrastructuur
(foto: Fred Ernst)
▪ Bestuurslid SKAL (Certificeringsorganisatie Biologische Landbouw) tot 31,12,2023
▪ Oud Secretaris-Generaal EAAE, nu secretaris EAAEP Foundation die publicaties van de
EAAE (Europese landbouweconomen) uitgeeft (ERAE, EuroChoices, Q Open)
▪ Oud Chief Science Officer Ministerie van LNV
▪ Lid Provinciale Adviescommissie voor de Leefomgeving Zuid-Holland (2014-2023)
▪ Mede-eigenaar van een familie akkerbouwbedrijf te Zoutelande

3. Opzet presentatie
 De plantaardige sector in Nederland
 Landbouw-economie: 3 belangrijke mechanismes
 Beleid voor
Voedselsystemen in Europa
Landbouw in de delta-metropool (“Parkstad Nederland”)
Inclusief enkele Rli Adviezen
 En wat betekent dat voor Friesland richting 2050 ?

4. De plantaardige
sector in
Nederland
 75% van de primaire
sector is plantaardig
(25% is veehouderij)
Aantal landbouwbedrijven
Bedrijfstype 2000 2022 Fryslân
2020
Totaal alle bedrijfstypen 97389 50975 4192
Totaal akkerbouwbedrijven 14799 12921 400
Graan-, oliezaad- en eiwitgewasbedrijven 1048 906
Zetmeelaardappelbedrijven 1275 829
Akkerbouwgroentebedrijven 892 1202
Akkerbouwbedr. met vooral
voedergewassen 2761 4147
Totaal tuinbouwbedrijven 16910 6998 68
Glasgroentebedrijven 2511 781
Snijbloemenbedrijven 3279 919
Pot- en perkplantenbedrijven 1683 692
Opengrondsgroentenbedrijven 1688 843
Bloembollenbedrijven 1195 579
Boomkwekerijbedrijven 3314 1854
Totaal blijvendeteeltbedrijven 2383 1494
Fruitbedrijven 2336 1303
Totaal graasdierbedrijven 45102 23048 3523
Totaal hokdierbedrijven 10444 3667
Totaal Combinaties 6015 1557

5. Ontwikkelingen in sectoren
Alle sectoren: Arbeidskosten, sterke structurele ontwikkeling
Halvering aantal bedrijven naar 2040 is business-as-usual,
vermoedelijk sterkere terugloop. Afname areaal
Glastuinbouw Energiegebruik (gesubsideerd), uitsstoot CO2. huisvesting
arbeidsmigranten. bloemen: inkomensafhankelijke vraag
Groente en bloemen
open grond
KRW, met name gewasbeschermingsmiddelen (en
discussie over relatie met gezondheid)
Akkerbouw KRW (gwb, soms nutrienten), bodemverdichting, verzilting
Melkvee Stikstof, derogatie, KRW, veenweide: bodemdaling / CO2
Varkens, kippen,
kalveren
Stikstof, geur, fijnstof, dierziekten. Dierwelzijn en imago.
Herontwerp naar circulaire principes?
Multi-functioneel Afhankelijk van locale markt en vraag naar eco-
systeemdiensten
Toeleverende industrie Minder volume in NL, m.n. veevoer e.d. Internationalisatie
Afnemende industrie Mogelijk minder aanvoer dierlijk product, import,
internationalisatie

6. Zeven routes voor perspectief
• Gezond & duurzaam voedsel
• Biobased materialen
• Energie / Groene stekkerdoos
• Biodiversiteit & landschap
• Circulaire samenleving
• Eiwittransitie
• Klimaatbestendige omgeving

7. De Nederlandse Akkerbouw
Areaal:
Licht dalend
Effect NPLG?
Food
Posifief
Eiwit in dieet
Feed
Neemt af?
Biobased?
Overig
+ Energie
Drijfmest?
Ecodiensten
Multif functi.
Aantal bedrijven
‘kleine boeren-
vraagstuk’
Marge
Hogere
kosten
Afbouw
GLB
Regulering
(KRW !!)
Techniek
Precisie-
Landbouw,
genetics
Overig
Neven ink.
Opp.cost
arbeid
Fiscaal

8. 8
0
1
2
3
4
5
6
7
8
Baseline 2017 Baseline 2050 Productivity
intended
Nature inclusive
intended
Productivity stricter Nature inclusive
stricter
Equivalent
value
added
(billion
euro)
Other grazing animals Laying hens Broiler
Sows Fattening pigs Dairy
Forestry Arable farming
Source: Reproduced from Gonzalez-
Martinez et al. (2021).
4 scenarios (klimaattafel studie)
Productivity staat grofweg gelijk
aan scheiding; nature aan meer
verweving.
Adopting strict environmental
goals (e.g. net zero CO2) and
pursuing Nature inclusiveness
stricter could lead to a decline
in ‘equivalent’ value added of
agriculture and related sectors
of around 35% compared to the
current situation = around a 1.2
billion euros loss for the primary
agricultural sector

9. Voedselketen en zijn zwakke plekken
Input industries
Farmer
Food processor
Consumer Retail
• Volksgezondheid –
obesitas, diabetes-2 etc.
• Klimaatbeleid geholpen met
veranderingen in menu:
• 40/60 verhouding eiwit
• Sterke schaalvergroting
• Milieukosten moeten
geinternaliseerd
• Klimaatbeleid versterkt
dat
Is het toeval dat deze 2 de zwakke schakels zijn?
Zijn dit “business opportunities” / markt falen?
Of system-falen en gebrek aan transitiecapaciteit?

10. 10

11. Drie economische mechanismes: 1. Cochrane’s tredmolen
Technology for
labour
productivity by
research, input
industry
Innovation
profitable:
more
ha/man
Efficiency of
scale: lower
cost- and
market
price
Farmers do
not easily
quit:
innovation as
solution
Higher
bidprice for
marginal ha:
intensive land
use
Increase in
income implies
increasing
labour costs
Agri-
Business
Complex

12. Cochrane’s tredmolen en gevolgen voor het milieu
Technology for
labour
productivity by
research, input
industry
Innovation
profitable:
more
ha/man
Efficiency of
scale: lower
cost- and
market
price
Lower margin
Farmers do
not easily
quit:
innovation as
solution
Higher
bidprice for
marginal ha
Intensive land
use
Increase in
income implies
increasing
labour costs
Agri-
Business
Complex
Environmental
problems
Demand for healthy
environment
Environmental
legislation
Other
services
or exit?

13. Schaalvergroting is goed voor economie en ecologie
• Kleine bedrijven zijn vaak noodgedwongen intensief. Dat kan zonder
ecologische effecten (van geen aardappelen, naar consumptie, naar
pootgoed en groenteteelt), maar soms….
• Grotere bedrijven kunnen milieu-investeringen / enige extensivering dus
opvangen
• Mechanisme is nu aan de gang via koude sanering omdat bedrijven
klem zitten tussen lage kostprijs-eisen van de markt en
kostprijsverhogende maatregelen van de overheid
• Geen makkelijk mechanisme om dit te bespoedigen anders dan
uitkopen of ontmoedigen bedrijfsovername (structuurbeleid)
• In essentie: “er is een kleineboeren-vraagstuk, met 10.000 ipv 50,000
boeren kan het ook”

14. Mechanisme 2. Cluster / agglomeratie effecten
De delta met zijn haven blijven
aantrekkelijk (cluster is lastig
kopieerbaar)
▪ Mix import en eigen producten
▪ Gespecialisede diensten in agri-
business cluster met kenniswerkers
▪ Diepe arbeidsmarkten
▪ Aantrekkelijke woonomgeving voor
personeel in groene metropool
▪ Internationale verbindingen
▪ Koppeling met andere innovatieve
bedrijfstakken (ict, health ?)
14
Milieu-effecten als “bij-effect”

15. Mechanisme 3. Keten organisatie verandert (©Gereffi et al., 2005)
inputs
End
product
PRICE
Shops
Complete
Integration
Lead
company
Lead
company
Turnkey
supplier
Relational
supplier
Market Modular Relational Captive Hierarchy
Low Degree of explicit coordination and power asymmetry High
Lead
company
Farmers

16. Enige data (gehele agri-business complex):
 Export incl. technologie: € 100 mld.
 Waarvan NL origine: € 65 mld.
 Netto export € 35 mld.
 Bruto toegevoegde waarde agro-business complex € 45 mld.
 Waarvan gebaseerd op ‘Nederlandse’ producten : € 33 mld.
 Waarvan primaire productie: € 10 mld (< 25% veehouderij)
 Gezinsinkomen uit bedrijf: € 3,5 mld.
 Externe negatieve milieu-effecten: € 6,5 mld.
 Externe negatieve gezondheidseffecten in relatie met diet/leefstijl: € 6 mld.

17. Beleidsinstrumenten: hoe veranderen we gedrag?
 Informatie (duurzaamheidsverslag, voorlichting boeren, labels
voor B2C)
 Bevorder technische innovatie (subsidie of verplichten)
 Subsidie op goed gedrag: beloon eco-system-services
 Economische instrumenten tegen vervuiling (CO2-belasting,
emissierechten, accijnsen)
 (Milieu) vergunningen op productie methoden / emissies
 Reguleer productie processen of verbied ze

18. Issues to be taken
into account in
the framework
law
 The major differences in environmental conditions for agriculture
between European regions in terms of natural conditions
 Income effects of food system policies
 Income effects of food system policies that effect the standard of living
of farmers or workers
 Relations with third countries inside and outside Europe
 The need to move to a circular economy
 Relations with other sectors using biomass
 The rapidly increasing possibilities based on digitalisation for effective
policy instruments
 The role of the food environment in nudging the consumer into
sustainable consumption.
Framework Law Sustainable Food Systems:
In beleid rekening houden met:

19.  To guarantee a resilient European food system that ensures sustainable diets with
low environmental and ethical impacts that contribute to food and nutrition security
and to a healthy life for present and future generations by enabling that:
1. healthy, sustainable diets are available for all European consumers at prices that
reflect their true cost in coherence with ‘the polluter pays’ principle.
2. food is produced in adequate quantities, with processes that result in environmental
and ethical performance that is as best as reasonably achievable and regenerate
climate-resilient, healthy agro-systems.
3. the food system works as inclusively as possible and relations between food chain
actors are balanced which results in livelihoods with fair incomes and working
conditions for farmers and workers.
4. new technologies are developed and best available technologies in relation to
climate change and eco-system services are promoted, respecting the pre-
cautionary principle.
EEAC voorstel Basis-artikel:

20. 1. NL is een uitstekende plek voor landbouw: delta met goede grond, klimaat, logistiek,
agribusiness dicht bij consumenten. Ook al groeien steden en natuur, >= 1,5 mln ha blijft
beschikbaar. Dit zegt niets over aantal boeren.
 Zorg dat goede gronden worden beschermd in RO. Bouw op de slechtste.
 De economie van internationale voedselmarkt dwingt efficiënte productie met 5,000 boeren van
300 ha af (Scenario A). Er is dus een klassiek kleine boeren-vraagstuk.
2. Het moet wel passen in de delta-metropool: deze steden zorgen voor de strengste milieu-
eisen. T.o.v. andere sectoren zwakke concurrentieposite in CO2, NH3, grond.
 Milieuproblemen zijn veelal regionale problemen (per ha, niet per kg) als gevolg van concentratie.
Level playing field is een illusie. Draai het om en concurreer met de duurzaamste producten
waarvoor Europese consument extra betaalt (Scenario B)
3. Landbouw in de metropool is niet alleen voedselproductie, ook diensten (privaat en
publiek): ruimtebeheer, biodiversiteit, CO2 opslag, energiewinning, waterbeheer, zorg,
recreatie, korte keten, etc..In een diensteneconomie zijn daar kansen op extra inkomen.
 Werk aan andere identiteit / missie: niet alleen voedsel, maar: “most innovative metropolitan
business cluster for sustainable and healthy food- and landscape services” (Scenario C)
4. Bepaal emissieruimtes 2040. Breid stelsel verhandelbare emissierechten uit (CO2, NH3).
 Geeft duidelijkheid aan boeren op alle thema’s via milieudoelstellingen per bedrijf en daarmee
kunnen ze investeren (ipv afwachten en vee bijzetten tot draconisch quotum komt)
 Maakt verschillen in strategie tussen boeren mogelijk, waarbij onderling kosten van bijdragen aan
duurzaamheid worden verrekend. Lokale situatie wordt steeds bepalender (ecologie van bodem
en water, diensten)

21. 5. Maak dedicated supply chains met concepten (als uitwerking van punt 2). Maak
gebruik van de data-revolutie, biedt transparantie.
 Boer wordt afhankelijker van keten, van discussie over prijzen / marge naar een relationele
samenwerking (“wat kunnen we voor/met elkaar doen: net-zero CO2?’). Leidt ook tot
zorgplicht ketenpartijen. (Op EU niveau wellicht bijmengen van duurzaam verplichten)
 Lukt dat met Duitse en Britse supers en maaltijdbezorgers als JustEatTakeaway, Sodexo ??
6. Volledige transparantie en bedrijfsdoelstellingen vragen om digitaal dashboard met
KPI. Bedrijfscertificering, Eco-score van bedrijven en producten.
 Weg met papier, we beginnen hier echt achter te lopen, verspillen miljoenen, doen aan
data science zonder data. Iedereen bouwt eigen website waar boer mag invullen. Robotic
accounting komt niet van de grond.
 Let op de governance van de data. Die hoort bij LTO, niet bij John Deere, Lely of RFC.
7. Geef boeren rol in publieke taken met 25-jarige eco-systeemcontracten.
 Als in USA, anders zijn ze geen prikkel voor investeren en financieren. (Scenario D)
 Zet er een autoriteit tussen zodat boeren minder bang zijn van openbreken door politiek
 Geef een prikkel om boeren weer te leren samenwerken in gebieden.
 Financieren kan uit 3 a 5 % BTW (consument betaalt geen true price). Armoede vraagt om
inkomenspolitiek niet om lage voedselprijzen, die zijn maar klein deel van uitgavepatroon.

22. 8. Gebiedsprocessen om ruimtelijke ordening te regelen met landinrichting 3.0 Regio’s
verschillen in problematiek en kansen (ook buiten de landbouw). Neem de tijd.
 Maak kaarten met emissieruimte per perceel. Waar nodig: graslandplicht
 Erken dat het een herstructurering is: snij diep. Er is nu een overproductie van
overheidsbeleid dat steeds geitenpaadjes zoekt, slecht gehandhaafd wordt, na incidenten
weer aangepast. Boeren worden daar tureluurs van. Bouw en overheid wil nu betalen.
 Zorg dat de bouw, natuuraanleg (bossenstrategie), energie meebetaalt aan stranded
assets. Laat veel toe in VAB, duurzame boeren hebben immers geen last van buren.
9. Investeer in de toekomst van gezonde duurzame voeding door als topsectoren Agri,
Health, Logistiek met ICT allemaal 30% in een gezamenlijke pot te stoppen.
 Profiteer van de gezondheidscrisis. Personal nutrition is de toekomst. Zet een gezamenlijke
food-nutrition-health onderzoeksinfrastructuur op. Waarom hebben de supers met hun
loyalty cards, de credit card companies, Google en Apple (en China) wel al die data ?
10. Agribusiness: zet in op verdere internationalisering.
 Proces is al gaande, net als 75 jaar fusies voor schaalgrootte. Of kies niche (“Cono”)
 Belang bij metropolitaan landschap voor hoofdkantoor / research lab bij Schiphol, met
goed ondernemersklimaat (fiscaal, kennis), hoogwaardige werkgelegenheid (partners
kenniswerkers!) en paar duizend innovatieve boeren in NW Europa. Dat is belangrijker dan
laatste 25% volume
 Er is een goed draaiende arbeidsmarkt voor uitvoerende arbeid (voor zover Nederlands).

23. Boeren knallen op een rotonde af
Increase
in scale
Sustainable
product with
volume
Niche products
Eco-
system
services
Multi-
functionality

24. Advies Boeren met Toekomst
Aanbevelingen
Geef de boeren de ruimte om hun eigen
toekomstperspectief te ontwikkelen, binnen duidelijke
duurzaamheidseisen via de volgende acties:
1. Rijk, provincies, waterschappen en gemeenten: zorg
voor maximale duidelijkheid over bedrijfsspecifieke
duurzaamheidsnormen
• zicht op normen 2030, 2040, 2050 ontbreekt
2. Biedt binnen de gestelde normen zo veel mogelijk
vrijheid aan de ondernemer

25. Aanbevelingen
3. Bevorder de totstandkoming van een zo veel mogelijk
geïntegreerd certificeringssysteem en richt een
onafhankelijke autoriteit op die het certificeringssysteem
opzet en monitort
4. Zet in op adequate handhaving op bedrijfsniveau
5. Rijk en provincie: wees actief betrokken bij gebiedsprocessen en ondersteun deze
6. Zet in op verduurzaming van keten en gedragsverandering consument
• als blijkt ketenpartijen te weinig meebewegen, moet de rijksoverheid
maatregelen treffen

26. Organise the platform economy with digital dashboards that provide farmers
with information. Reward them on Key Performance Indicators. Regulate chain
actors and banks (EU Sustainable Finance Taxonomy) to incentivize farmers too
Presentatie advies GLB bij werkgroep NSP 12 september 2019
26

27. 27

28. EU
Certificering
Instandhoudingsdoelen (of
klimaatakkoord)
Meetbare eisen voor doelgebied:
bv. KDW of waterkwaliteit
Emissie-eis voor de boerderij als
bron
Overwegingen van
controleerbaarheid en fraude
Middelvoorschrift (“oogsten voor
1 oktober, 3 m. uit sloot”)
Controle boerderij. Liefst vanuit
satelliet.
LNV
NVWA RVO
Sda,
NAK
etc.
Provin-
cie
Ge-
meen
-te
Water-
schap
Indus-
trie
Certificering
Certificatie Autoriteit Landbouw
Certificering van geboden en prestaties
decertificering
Strenger,
niet
alles
kan
overal
Stimulerender,
leerproces

29. Bijmengen
 Door bijmengen worden de duurzaamste boeren uit de markt
ondersteund: ze krijgen hun meerkosten vergoed t.o.v. bedrijven die
wel aan de huidige normen voldoen maar nog niet duurzaam zijn in
termen van de eisen van 2030/2040. Dan loont het om voor de
troepen uit te lopen (en verliest men geen concurrentiekracht in de
grondmarkt of de markt voor emissierechten)
 Ook draagt de consument iets bij waardoor de werkelijke kosten van
voedsel (true cost) beter in besluitvorming worden meegenomen
 Bovenal: toeleveranciers en afnemers krijgen meer belang bij
innovatie op duurzaamheid. Afgelopen jaren is innovatie vooral
gericht geweest op lagere consumentenprijs, maar die hoeft niet nog
lager (voedselbank is een inkomensprobleem geen prijsprobleem),
focus innovatie moet meer op duurzaamheid.
 Voorkomt greenwashing met huidige schema’s en als fabrieken meer
gaan importeren: prijs NL boeren blijft boven importprijs.

30. Stelling: Het volgende kabinet moet de
positie van duurzame boeren in de markt
voor producten en productiemiddelen
versterken.
 Voer emissierechten in en geef duurzame boeren een voorkeursbehandeling
in de markt (bv. minder afroming, recht 1e koop, uitsluiting niet-duurzamen)
 Gebruik grondbanken om grond aan te kopen (wet voorkeursrecht
gemeenten?) en verpacht of verkoop die aan duurzame boeren
 Verplicht ketenpartijen die melk of dieren kopen een bepaald percentage
producten te kopen van duurzame boeren (“Bijmengen”).
 Duurzaamheid van boeren kan bepaald worden door certificeren van KPI,
en toekennen ABCDE-label met verminderde administratieve lasten door
digitalisering papierwinkel.
 Argumentatie: maak duidelijk en bewerkstellig welk type boerderij de
toekomst heeft

31. Wat betekent dit voor Friesland ?
 Ook Friesland kent duurzaamheidsopgaven (KRW, veenweide) en
adaptatie aan klimaatverandering (weerbare bodems !). Water en bodem
worden sturend.
 De zorgplicht van Friesland voor de wereldvoedselvoorziening is beperkt
 Landbouwsystemen met 100% voedsel als output denkbaar, met op
kostprijs gerichte schaalgrootte en milieu-randvoorwaarden
 Maar landbouwsystemen met 70% Voedsel en 15% eco-systeemdiensten
en 15% andere boerderij-inkomsten + part-time meer voor de hand
liggend:
 De Randstad komt naar Friesland (Lelylijn, steeds meer overloopgebied?)
 Recreatie groeit en biedt kansen?
 Veel boeren willen blijven en meer waarde per ha (+beleggingsmodel) in plaats
van wijken: multifunctionaliteit en parttime boeren neemt toe ?
 Organiseer jezelf, werk vanuit je eigen agenda. Wat wil Friesland in 2050
zijn? Wie niet weet wat hij wil, wordt speelbal

32. krijn.poppe@wur.nl
www.wur.nl
kjpoppe@hccnet.nl
Dank voor
de aandacht
Q&A ?