Беларускі грамадска-культурны часопіс, прысвечаны пытанням сучаснасці, гісторыі, літаратуры і мастацтва, месца чалавека ў свеце. Форум думкі беларусаў і ўсіх тых, каму блізкая беларуская тэматыка. Пазіцыі аўтараў тэкстаў не заўсёды адпавядаюць пазіцыям рэдакцыі. Не публікуюцца матэрыялы, якія прапагандуюць камунафашызм, расізм, нацыянальную варожасць.

1. Czasopis
n
Беларускі грамадска-культурны штомесячнік
www. czasopis.pl
Nakład
500
egz.
Kręte ścieżki
tożsamości (str. 21)
Nr 2 (376). Люты 2024 ■ Cena 6 zł (w tym 5% VAT)

2. У НУМАРЫ
3 АД РЭДАКТАРА
Дзённік рэдактара
5 ЗАПІСЫ ЧАСУ (за I 2024)
Наша хроніка
– на Падляшшы, у Польшчы,
у Беларусі, у свеце
■Pikieta sprzed roku nic nie dała (стар. 6)
■Spotkanie prezydenta z białoruską
diasporą, o którym było głośno,
ale z innego powodu (стар. 9)
■Выбары ў атмасферы татальнага
страху (стар. 11)
■Вясковая адзінота (стар. 13)
15 ROZMOWA
Jak powstrzymać depopulację
(rozmowa z Marcinem Bołtrykiem)
18 LOSY
Jak Anna ojca szukała (cz. 2)
19 УСПАМІН
Беларускі гісторык з Лондана
21 REPORTAŻ
Kręte drogi tożsamości
25 UWIKŁANIE
30 lat w sidłach bezpieki (cz. 12)
30 КАЛЕНДАРЫЮМ
Гадоў таму ў лютым
32 KALIŚ PISALI
Sołowki – wyspa tortur i śmierci
(wspomnienia z katorgi sowieckiej)
31 BIAŁOWIESKIE OPOWIEŚCI
Rok pod znakiem„Century” (cz. 2)
34 PAMIAĆ
Płacz zwanoŭ
21. Samaabarona i śmierć Żyda Berszki
(cz. 2)
35 VSPOMINKI
Kinoman
8. Kuneć sielanki
38 ESEJ
Czas wichrów i burz
40 ZAPISKI
Dni i myśli
42 РЭЦЭНЗІЯ
Святло ў цемры нашага няведання
Na okładce: XVIII-wieczny
pałac w Kamieniu Śląskim
Fot. Mateusz Styrczula
Sołowki – wyspa tortur i śmierci (стар. 30)
Беларускі гісторык з Лондана (стар. 19)
Czas wichrów i burz (стар. 38)

3. 3
II.2024
Czasopis
n
АД РЭДАКТАРА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
3 студзеня 2024 г.
Зноў заглыбіўся я ў мінулае свайго роднага ста-
роння. Ужо даўно ўсвядоміў сабе з як вельмі стара-
даўніх зямель паходжу. Пра Крынкі і маё Вострава
згадваюць дакументы „Літоўскай метрыкі”. У XV i
XVI стагоддзі. А першы пісаны след адносна Кры-
нак ажно з 1424 г. – у адным з пісем вялікага князя
літоўскага Вітаўта, пасланым з Гродна на крыжацкі
замак у Марыенбургу (Мальбарку). Пра гэта аднак
у нас ніхто не ведае. Той гістарычны факт узгадва-
ецца толькі ў пэўным навуковым артыкуле, які да-
слала мне выпадковая асоба яшчэ на пачатку двух-
тысячных гадоў.
Папраўдзе ўніверсітэцкія даследчыкі ранняй гі-
сторыяй Крынак чамусьці ніколі не займаліся. Як
першы мінулым роднага мястэчка пачаў цікавіцца
Сакрат Яновіч. Было гэта пад самы канец 60-х га-
доў ХХ ст. Будучы пісьменнік часта тады ездзіў у
Варшаву, паколькі якраз пачаў завочную вучобу на
аддзяленні паланістыкі Варшаўскага ўніверсітэта.
Пры нагодзе наведваў Галоўны архіў даўніх актаў,
у якім адшукаў старадаўнія дакументы пра Крынкі.
На іх аснове напісаў тэкст у „Ніву” і артыкул у „Бе-
ларускі каляндар”.
Сакрат Яновіч ведаў, што шмат дакументаў пра
Крынкі ёсць у архіве ў Гродне. Заглянуць туды доўга
не было каму. Як першы зрабіў гэта гарадзенец Алесь
Чобат, які пад канец дзевяностых і ў нулявыя супра-
цоўнічаў з „Часопісам”, звычайна раз у месяц пры-
язджаў да Яновіча ў Крынкі. Пачаў прывозіць арты-
кулы, напісаныя ім на аснове дакументаў з гродзен-
скага архіва. Пісьменнік перакладаў іх на польскую
мову, апрацоўваў і перадаваў мне для публікацыі ў
крынскім штомесячніку, які я выдаваў у 2001-2003
гадах. Гэта былі важныя тэксты, у якіх апісваліся
падзеі, пра якія часта наогул яшчэ ніхто нават і не
ведаў. Скажам пра змаганне крынчан у XIX ст., калі
дамагаліся вяртання Крынкам гарадскіх правоў. Ці
пра славуты бунт крынчан у 1905 годзе.
Праз некалькі гадоў заняўся гэтым – ужо больш
сур’ёзна – малады гісторык з Гродна Віталь Карня-
люк. Пачаў ён прыязджаць на „Беларускія трыялогі”
і Сакрат Яновіч ангажаваў яго тады, каб пра гісто-
рыю Крынак напісаў ён кніжку. Плаціў яму сваімі
грашыма, агулам каля тысячы долараў.
Карнялюк кантракт выканаў. Напісаў кніжку
аб’ёмам 200 старонак. У 2010 г. надрукаваў яе ў
Гродне накладам 100 асобнікаў, якія адразу прывёз
Яновічу. У кніжцы разглядаецца толькі адрэзак гі-
сторыі Крынак 1795-1918 галоў, паколькі з такога
перыяду ў архіве ў Гродне захоўваюцца дакументы,
якімі пакарыстаўся аўтар. Выданне мае маргіналь-
нае грамадскае значэнне, паколькі напісанае па-бела-
руску і таму мала каму даступнае.
Апрача Сакрата Яновіча і мяне кніжкай Карнялюка
ніхто глыбей не пацікавіўся. Нават у Крынках, хаця
і сёння ёсць яна ў мясцовай бібліятэцы. У свае рукі
ўзяла яе яшчэ крынская аматарка мясцовай гісторыі –
адзіная такая апрача мяне – Цэцылія Бах-Шчавінская.
Магчыма спрабавала нават яе прачытаць, але без-
вынікова, паколькі ў сваіх артыкулах, якіх некалькі
апублікавала, на гэтую кніжку амаль не паклікаецца
(не ўсё па-беларуску ёй зразумелае). На жаль даволі
даўно спыніла яна сваю старонку у Фейсбуку, пры-
свечаную гісторыі Крынак. Патлумачыла гэта тым,
што яе ангажаванасць не мае належнай падтрымкі і
зразумення асабліва з боку мясцовай улады, з якою
яўна яна сканфліктавалася. Выглядае на тое, што гэта
ўжо не зменіцца, а некаторыя веды пра мінулае Кры-
нак, на жаль, пакіне яна ўжо толькі сабе самой.
Урэшце я пагадзіўся з тым, што немагчыма ўжо, каб
дапоўніць шматлікія прабелы з гісторыі Крынак, а ра-
зам і майго Вострава. Асабліва з даўніх вякоў, паколь-
кі не хапае дакументаў. Надта хацелася б устанавіць
раннія падзеі адносна востраўскай царквы, таксама
праваслаўя ў Крынках. Мабыць я ці хто іншы нешта
яшчэ знойдзе. Але ўжо слабая надзея ў гэтым.
Безумоўна дапамагчы маглі б археалагічныя рас-
копкі. Скажам на загадкавых могліцах – сярэдне-
вяковых падобна – паблізу майго Вострава. Тым
больш, што з’явіліся новыя тэхнічныя магчымасці,
якія дазваляюць прасвятляць зямлю быццам Рэнтге-
Юрка Хмялеўскі
Галоўны рэдактарc
Дзённік рэдактара
►

4. 4 II.2024
Czasopis
n
АД РЭДАКТАРА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
►наўскім апаратам. Толькі што на такія раскопкі ўсё
няма і няма грошай.
Надта інтрыгуе мяне яшчэ гісторыя суседняга Шу-
дзялава, а найбольш тамашняга касцёла. У 1820 г.
вянчаўся ў ім мой прапрапрадзед Каятан Хмялеўскі
як прыхаджанін уніяцкай царквы ў Востраве, удавец.
Яго жонка Магдаліна Шымановіч, таксама з Востра-
ва, была каталічкай. На жаль, праз сем гадоў памерла.
Сын Каятана з першага сужонства – таксама Каятан,
пазней пісаўся Капітонам – гэта мой продак, і ад яго
наш род пайшоў ужо выключна рускім. Спярша ўні-
яцкім, а з 1839 г. праваслаўным.
У пасведчанні аб смерці Магдаліны ксёндз напісаў,
што пахавалі яе на могілках ля касцёла ў Шудзяла-
ве. І вось нядаўна, неяк восенню, Кастусь Шыталь
– эмігрант з Беларусі, які пражывае ў Беластоку –
натрапіў у Інтэрнэце на невядомы дагэтуль здымак
з пачатку ХХ ст. (1900 г.?). шудзялаўскага касцёла
(ад 1879 г. – царквы), які быў пабудаваны ў 1817 г.,
у міжчасе вядома рамантаваны. Гэта ў ім вянчалі-
ся Магдаліна з Каятанам. Калі пасля Студзеньскага
паўстання касцёл стаў царквою, раз у месяц служыў
у ім бацюшка з Вострава. На пачатку ХХ ст. побач
была пабудаваная новая царква, ужо цагляная. Яе
фундатаркай была ўласніца маёнтку ў Слойцы, ра-
сіянка Вольга Анненкава. Тады будынак папярэдняй
царквы (касцёла) быў знесены, а з драўніны паставілі
школу ў недалёкіх Сухінічах. У 1906 г. шудзялаўскія
каталікі дамагліся дазволу на касцёл, якога будынак
у наступным годе перавезлі з Карыціна.
У жніўні 1915 г. мураваны храм узарвала адступа-
ючая царская армія. Пасля ў трыццатых гадах руіны
спраталі, а з цэглы пабудавалі – ужо ў іншым месцы
– цяперашні касцёл.
На здымку ад Кастуся адразу звярнуў я ўвагу на
высокія драўляныя крыжы. Было для мяне ясна, што
стаяліянынадаўніхмогілках,якіябыліваколкасцёла.
Захаваліся некаторыя касцельныя метрыкі з Шудзя-
лава з пачатку ХІХ ст. Ёсць там запісы, што на гэтых
могілках хавалі людзей з усяго прыходу – з Вострава,
Гураняў, Грыбоўшчыны. Значыць, нябожчыкаў пры-
ходзілася везці нават дзесяць вёрст. Гэта было склада-
ным, асабліва зімой. На месцы тых жа могілак стаіць
цяпер дом культуры ды іншыя будынкі.
Гісторыя касцёла ў Шудзялаве ды наогул каталі-
коў на Сакольшчыне ёсць даволі загадкавай. Лічыць
так таксама наш новы супрацоўнік Пётр Кісель, які
родам ад Кузніцы. Апошнім часам атрымоўваю ад
яго знойдзеныя ім у Інтэрнэце архіўныя дакументы
адносна мінулага нашага староння. Звярнуў ён мне
ўвагу, што ў даступных апісаннях візітацый касцё-
лаў на Сакольшчыне шудзялаўскі адзначаецца рэд-
ка, прытым як філіяльны сакольскага або невялічкі
прыход з усяго 3-4 вёскамі.
Значыць, у мінулым існавала там праблема з верні-
камі, паколькі большасць хрысціян у наваколлі скла-
далі ўніяты. Выглядае на тое, што часткова належалі
яны да касцёла ў Шудзялаве, які часама абслугоўваў
уніяцкі парох. Ёсць на тое дакументы. На пачатку
ХІХ ст. шудзялаўскі парох Ян Кульбацкі меў валоку
Невядомы дагэтуль здымак шудзялаўскага касцёла, знойдзены ў Інтэрнэце Кастусём Шыталем. Высокія
крыжы гэта след даўніх могілак, што былі вакол

5. 5
II.2024
Czasopis
n
АД РЭДАКТАРА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
зямлі ў Востраве. У 1805 г. хрысціў ён дзіцё ў касцёле
ў Крынках так як раней у 1774 г. іншы ўніяцкі святар
з Шудзялава, Рыгор Ванькоўскі.
Выглядае на тое, што ў многіх выпадках каталікі на
Сакольшчыне гэта ранейшыя ўніяты. Яшчэ ў канцы
XVII ст. парох у Крынках наракаў на ксяндза ў Шу-
дзялаве, што той уніятаў пераводзіць у каталіцызм.
Такое здаралася яшчэ амаль 200 гадоў пазней. Па-
сля Студзеньскага паўстання расійская адміністра-
цыя шудзялаўскага ксяндза Казіміра Емеліту адхілі-
ла ад святарскай службы, бо той адмовіўся быў па-
спавядаць перад смерцю праваслаўнага. Гэта стала
прэтэкстам каб наогул ліквідаваць касцёл, а будынак
перарабіць на царкву.
Надта слушна заўважыў Пётр Кісель, пішучы ў сва-
ім знакамітым артыкуле ў студзеньскім нумары „Ча-
сопіса”, што на Сакольшчыне карэннае насельніцтва
ў большасці было рускае. Перавага настолькі была
вялікай, што іх мова стала паўсюднай і як „простая”
праіснавала нават да сёння.
13 студзеня 2024 г.
На сваёй старонцыVostravo.pl сёння я распаўсюдзіў
метрыкі народзінаў, шлюбаў і пахаванняў з востра-
ўскай царквы з 1912 г. Раней апублікаваў запісы з
1892-1911 гг. У зручнай для пошуку праграме Micro-
soft Excel перапісвае мне іх мая далёкая пляменніца
Карына Барысенка з Растова ў Расіі. Яе продкі да 1945
г. жылі ў Нетупе.
У тых жа метрыках знайшоў я новыя звесткі пра
сваіх продкаў. Вось 8 студзеня 1911 г. ва ўзросце 75
гадоў памёр у Востраве Фелікс Хмялеўскі сын Ка-
пітона. Ён, а пасля яго нашчадкі, жылі па-суседску
з намі. Фелікс быў нібыта братам майго прадзеда
Клеменса, які памёр год раней. Папраўдзе яго прозві-
шча было Сінюта, паходзіў з вёскі Падбагоннікі каля
Алексічаў за Крынкамі (цяпер у Беларусі).
Паводле вясковай легенды ў Востраве падсваталі
яму старую дзеўку Хмялеўскую. Жаніха ў вялікім
сакрэце прывезлі падчас жніва на жалязняку, сха-
ванага пад снапамі збожжа. Бацюшка іх павянчаў,
але Фелікса запісаў таксама як Хмялеўскага. Баяўся
клопатаў, калі б у яго прыходзе раптам з’явілася чу-
жое тут прозвішча.
Той старой дзеўкай была Агата Хмялеўская, дачка
Капітона (Каятана). Бацюшка фармальна павянчаў...
сястру з братам. Фелікса па-вулічнаму празывалі
Лукашык. У Востраве з’явіўся ён недзе ў 1865-66
гг. у неспакойны час Студзеньскага паўстання. Ага-
це было ўжо больш за сорак. У 1867 г. нарадзілася
ў іх дачка, якую ахрысцілі таксама як маці. Дзяцей
было больш, паводле легенды сямёра сыноў і дзве
дачкі.
Яшчэ ў міжваенны час нашы суседзі сваячыліся
з пляменнікамі ў Алекшычах. Гэта навяло мяне на
след, што Лукашык Сінюта і Фелікс Хмялеўскі – адна
і тая ж асоба. Бываючы ў Беларусі я даведаўся, што
такое прозвішча ў Алексічах і наваколлі можна су-
стрэць і сёння.
А вось 3 траўня 1912 г. у Востраве нарадзіўся Ула-
дзімір Хмялеўскі, сын майго дзеда Мікалая з першага
сужонства, які вярнуўся пасля з бежанства без сям’і.
У 1925 г. ажаніўся другі раз з маёй бабуляй Стэфкай
з Нетупы.
Дагэтуль мне не было нічога вядома пра першую
жонку. Казалі толькі, што яна ў Расіі памерла, а дзеткі
трапілі ў прытулак. І вось з царкоўнай метрыкі нара-
джэння Валодзі цяпер я даведаўся, што яе імя было
Гануся, прозвішча – Чэмель. Родам была з Падзалу-
каў, бацька яе – Кандрат.
Цяпер чакаю ад Карыны метрык з чарговых гадоў
– 1913, 1914 і да жніўня 1915 года. Магчыма яшчэ
нешта пра сваю сям’ю на іх аснове даведаюся.
ЗАПІСЫ ЧАСУ (I.2024)
Наша хроніка
На Падляшшы
■4 stycznia nowy wojewoda podla-
ski Jacek Brzozowski powołał kil-
kunastu społecznych pełnomocni-
ków, którzy mają mu doradzać w
różnych dziedzinach. Jednym z
nich został dyrektor Prawosław-
nego Ośrodka Miłosierdzia Ele-
os Marek Masalski. Do jego zadań
należeć będzie też m.in. „wspie-
ranie organizacji i stowarzyszeń
mniejszości narodowych i etnicz-
nych w ich działaniach zmierza-
jących do zachowania i rozwo-
ju tożsamości kulturowej mniej-
szości”.
■4 stycznia Wojewódzki Urząd
Ochrony Zabytków w Białymsto-
ku przyznał dotacje na remont 42
obiektów, przeważnie sakralnych.
Spośród nich tylko kilka to cer-
kiewne. 100 tys. zł przyznano na
remontdachuwkolejnymskrzydle
monasteru w Supraślu, 29 tys. zł na
remontwieżydzwonnicycerkwiw
Pasynkach, 25 tys. zł na renowację►

6. 6 II.2024
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
dachu cerkwi w Dubinach, zaś 12
tys. zł parafii w Łosince na konser-
wację chorągwi.
■5 stycznia w jadłodajni prowadzo-
nej w Białymstoku przez Prawo-
sławny Ośrodek Miłosierdzia Ele-
os odbyła się doroczna wigilia dla
bezdomnych i ubogich. Około 50
osób mogło podzielić się prosfo-
rą i pośpiewać kolędy oraz posilić
się przy wigilijnym stole. Każdy
z uczestników dodatkowo otrzy-
mał paczkę ze słodyczami. W ra-
mach akcji „Eleos na święta”,
przeprowadzonej wspólnie m.in.
z Bractwem Młodzieży Prawo-
sławnej w Polsce, przygotowa-
no i rozdano prawie 1,4 tys. pa-
czek dla najbardziej potrzebują-
cych mieszkańców województwa
podlaskiego. Partnerem projektu
był samorząd województwa pod-
laskiego, akcję wsparło też mia-
sto Białystok.
■11 stycznia zarząd wojewódz-
twa podlaskiego podjął decyzję
o przyznaniu w tym roku 9 pół-
rocznych i 36 rocznych stypen-
diów w dziedzinie twórczości
artystycznej, upowszechniania
kultury i opieki nad zabytkami.
Wśród stypendystów znaleźli się
m.in. Mirosława Łuksza, białoru-
ska poeta i dziennikarka „Nivy”
oraz Jerzy Chmielewski, redak-
tor naczelny „Czasopisu”.
■11 i 12 stycznia w sali koncerto-
wej dawnej siedziby Filharmonii
Białostockiej odbyły się dorocz-
ne 42. już Prawosławne Wieczory
Kolęd. Na scenie wystąpiły chó-
ry dziecięce, młodzieżowe i pa-
rafialne z Białegostoku i okolic.
Organizatorem koncertu jest pra-
wosławna Diecezja Białostocko-
Gdańska, a partnerem wydarze-
nia Województwo Podlaskie. 14
stycznia w Hajnowskim Domu
Kultury odbył się z kolei koncert
„Hajnowskie spotkania z kolę-
dą prawosławną”. Na scenie wy-
stąpiły chóry i zespoły dziecięce,
młodzieżowe i parafialne z Haj-
nówki, powiatu oraz z Warsza-
►
Udzielenie dotacji z budżetu państwa na działalność
mniejszości narodowych w 2024 r. było procedowa-
ne jeszcze za poprzednich rządów. Zanim ukonsty-
tuowały się nowe władze, kilka dni po październiko-
wych wyborach stowarzyszenia otrzymały z MSWiA
powiadomienia, by skorygowały swe wnioski z uwagi
na „ograniczenia związane z wysokością zaplanowa-
nych środków”. Proponowana wysokość dotacji pozo-
stawała na niezmienionym poziomie lub oznaczała je-
dynie symboliczny wzrost, nieuwzględniający nawet
wskaźnika inflacji.
Wykaz przygotowany przez Departament Wyznań
Religijnych oraz Mniejszości Narodowych i Etnicz-
nych został przekazany do zatwierdzenia już przez
nowe kierownictwo resortu, które w połowie grudnia
przesunęło termin opublikowania rozstrzygnięcia bez
określenia daty (przedtem miało to nastąpić najpóź-
niej 22 grudnia 2023 r.). Najpierw 27 grudnia na stro-
nie MSWiA ukazał się wykaz zatwierdzonych dotacji
podmiotowych, czyli przeznaczonych na obsługę finan-
sowo-biurową i utrzymanie lokali. Ta pula została nie-
co zrewaloryzowana na początku listopada przez po-
przedni rząd poprzez jej zwiększenie ze środków po-
chodzących z ogólnej rezerwy budżetowej.
Inaczej sprawa ma się z dotacjami celowymi, któ-
re stanowią 90 proc. budżetów wszystkich stowarzy-
szeń, przeznaczając je na swą zasadniczą działalność
na rzecz mniejszości. Są to pieniądze na wydawanie
prasy i publikacji książkowych, audycji radiowych w
stacjach niepublicznych, projekty internetowe, festi-
wale, koncerty, festyny, przeglądy i konkursy literac-
kie, piosenkarskie, funkcjonowanie amatorskich zespo-
łów artystycznych. Tu waloryzacji nie było, dotacji nie
zwiększył także nowy minister, zatwierdzając 11 stycz-
nia ich wykaz. Być może było na to za mało czasu w
obliczu wielu innych decyzji finansowych zastanych
po poprzednikach.
To jednak oznacza poważny problem dla naszych or-
ganizacji, a nie jest on przecież nowy. Rok temu przed
budynkiem redakcji „Niwy” odbyła się nawet pikieta
protestacyjna przeciwko malejącemu realnie z roku na
rok ministerialnemu wsparciu dla tygodnika, również
naszego miesięcznika, a także na organizację imprez
kulturalnych. Jak się okazało bez skutku. Cała nadzie-
ja w tym, że zajmie się tym nowy rząd. Dramatyczną
sytuację stowarzyszeń białoruskich obrazuje poniższe
zestawienie.
Ze względu na uchybienia formalne dotacji na 2024
r. nie przyznano Muzeum Małej Ojczyzny w Studziwo-
dach. Jeśli nic się nie zmieni lub nie zostaną pozyskane
fundusze z innych źródeł, na kulturalnej mapie Bielska
Podlaskiego zabraknie w tym roku cyklicznych dotąd
imprez i przedsięwzięć na rzecz upamiętniania i kulty-
wowania lokalnego dziedzictwa białoruskiego.
Dotacji nie przyznano też na pojedyncze wnioski in-
nych stowarzyszeń, dotyczące najczęściej nowych za-
dań. W tym przypadku przyczyną odmowy przeważnie
było to, iż proponowane inicjatywy nie miały wyraźne-
Pikieta sprzed roku nic nie dała

7. 7
II.2024
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
go charakteru białoruskiego. Przykładem może być od-
rzucona oferta Fundacji Muzyka Cerkiewna z Hajnów-
ki, dotycząca organizacji spotkań w ramach „Wszech-
nicy puszczańskiej”.
Fundacja im. Księcia Konstantego Ostrogskiego, któ-
ra wydaje „Przegląd Prawosławny”, dotacji nie otrzy-
mała z kolei na wydanie antologii poezji Borysa Rus-
sko, ilustrowanej rycinami Władysława Pietruka. Au-
tor wierszy – pochodzący z Białowieży sędziwy były
wojskowy – ma wprawdzie w swym dorobku kilkana-
ście tomików wierszy, ale wszystkie napisał po polsku.
Tymczasem dotacje z MSWiAprzyznawane są na zada-
nia służące zachowaniu tożsamości białoruskiej.
Jerzy Chmielewski
WNIOSKODAWCA ZADANIE 2022 2023 2024
Białoruskie Towarzystwo Spo-
łeczno-Kulturalne wraz z bliź-
niaczym Towarzystwem Kultury
Białoruskiej
14 stałych przedsięwzięć 447 750 zł 455 550 zł 461 250 zł
Rada Programowa Tygodnika
„Niwa”
Wydawanie tygodnika„Niwa”
Sustreczy„Zorki”
Sympozjum„Biazmieżża”
445 000 zł
13 500 zł
11 500 zł
448 000 zł
14 000 zł
12 000 zł
448 000 zł
14 500
125 00 zł
Stowarzyszenie Dziennikarzy
Białoruskich
Wydawanie miesięcznika „Czasopis” wraz z
portalem Czasopis.pl
177 000 zł 180 000 zł 180 000 zł
Fundacja im. Księcia K. Ostrog-
skiego
12-stronicowy dodatek„Sami o Sobie”
w miesięczniku„Przegląd Prawosławny”
40 000 zł 60 000 zł 60 000 zł
Białoruskie Centrum Informacyj-
ne sp. z o.o.
Audycje w Radiu Racja 175 000 zł 185 000 zł 185 000 zł
Fundacja Tutaka Festiwal Przebudzonych„Tutaka”
Festiwal„Bardauskaja vosień”
Inne projekty
67 000 zł
49 900 zł
78 000 zł
52 000 zł
121 280 zł
80 000 zł
52 000 zł
122 874 zł
Stowarzyszenie AB-BA Sześć cyklicznych przedsięwzięć 124 680 zł 153 840 zł 156 800 zł
Muzeum i Ośrodek Kultury Bia-
łoruskiej w Hajnówce
8-10 cyklicznych przedsięwzięć 191 100 zł 185 000 zł 189 000 zł
Muzeum Małej Ojczyzny w Stu-
dziwodach
5-7 cyklicznych przedsięwzięć 100 950 zł 107 100 zł 0 zł
wy. Organizatorami wydarze-
nia byli Parafia Prawosławna św.
Dymitra w Hajnówce, Dekanalny
Instytut Kultury Prawosławnej w
Hajnówce oraz Hajnowski Dom
Kultury. Podobne przeglądy od-
były się w całym regionie, jednak
z roku na rok zanika ich autentycz-
ny charakter. Przede wszystkim w
wyniku polskojęzycznej scenogra-
fii i konferansjerki. Jedynym wy-
jątkiem jest organizowana przez
BTSK impreza „Gwiazda i kalad-
ka”, która od dwóch lat odbywa się
jednak w miejscu, które nie przy-
staje do charakteru takiego spotka-
nia zespołów kolędniczych, bo w
szkolnej sali gimnastycznej.
■Z roku na rok zanika też tradycyjny
nastrój balów i prywatek z okazji
juliańskiegoNowegoRoku.Takich
imprez z 13 na 14 stycznia jest co-
raz mniej, podczas gdy jeszcze kil-
ka lat temu były one organizowa-
ne w bardzo wielu salach bankie-
towych i lokalach gastronomicz-
nych, nawet w gminnych domach
kultury. Mniejszą uwagę przycią-
gają już też specjalnie nadawane
na tę okazję wielogodzinne biało-
ruskie koncerty życzeń w Radiu
Racja i Radiu Białystok.
■Paweł Łatuszka, białoruski opo-
zycjonista, były ambasador Bia-
łorusi w Polsce, pełniący funkcję
zastępcy szefowej Zjednoczonego
Gabinetu Przejściowego Swiatła-
ny Cichanoŭskiej, kierujący Na-
rodowym Zarządem Antykryzy-
Гравертон маршалку Падляш-
скага ваяводства ад намесніка
Святланы Ціханоўскай Паўла
Латушкі
Радыё
Рацыя
►

8. 8 II.2024
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
sowym, spotkał się z najważniej-
szymi przedstawicielami władz
regionu. 15 stycznia rozmawiał z
marszałkiem województwa Artu-
rem Kosickim. Białoruskiemu po-
litykowi towarzyszyli przedstawi-
ciele diaspory i mniejszości bia-
łoruskiej na Podlasiu. Rozmawia-
no m.in. o znaczeniu powstałego
niedawno Centrum Kultury Biało-
ruskiej w Białymstoku. 16 stycz-
nia Łatuszka spotkał się z woje-
wodą podlaskim Jackiem Brzo-
zowskim.
■W dniach 18-25 stycznia trwał do-
roczny Tydzień Modlitw o Jed-
ność Chrześcijan. W Białymsto-
ku rozpoczął się nabożeństwem
wieczornym w cerkwi Św. Du-
cha, któremu przewodniczył ar-
cybiskup białostocko-gdański
Jakub, zaś kazanie wygłosił abb
Józef Guzdek, metropolita bia-
łostocki. 22 stycznia w kościele
św. Maksymiliana Marii Kolbego
odbyły się nieszpory ekumenicz-
ne. Tam nabożeństwu przewodni-
czył abp Józef Guzdek, zaś kaza-
nie wygłosił abp Jakub. Hasłem
tegorocznego tygodnia były sło-
wa z Ewangelii „Będziesz miło-
wał Pana, swego Boga..., a swego
bliźniego jak siebie samego”.
■19 stycznia Cerkiew prawosław-
na obchodziła Święto Chrztu Pań-
skiego, zwane często Jordanem.
Tego dnia w wielu podlaskich pa-
rafiach wierni wraz z duchowny-
mi udawali się nad pobliskie rze-
ki i inne zbiorniki wodne, by po-
święcić wodę.WSławatyczach (w
województwie lubelskim) uroczy-
stości odbyły się nad Bugiem, na
polsko-białoruskiej granicy.
■21 stycznia na białostockim Skwe-
rze Wolnej Białorusi, przed bia-
łoruskim konsulatem, odbyła się
akcja solidarności z białoruskimi
muzykami aresztowanymi przez
reżim Łukaszenki za piosenki o
wolności oraz z innymi uwięzio-
nymi działaczami kultury. W bia-
łoruskich więzieniach przeby-
wa obecnie około stu takich osób
– aktorów, muzyków, pisarzy, ar-
chitektów, tancerzy. Wydarzenie
zorganizowała białoruska diaspo-
ra Białegostoku.
■Adam Musiuk, dotychczasowy
zastępca prezydenta Białegosto-
ku, został 23 stycznia powołany
przez wojewodę podlaskiego na
podlaskiego konserwatora zabyt-
ków. Jest architektem, wykładow-
cą akademickim związanym z wy-
działem architektury Politechniki
Białostockiej, kojarzony ze środo-
wiskami prawosławnymi – w wy-
Выконваючая абавязкі падляшскага куратара асветы Івона Гавел (на
здымку пасярэдзіне) 10 студзеня наведала Гайнаўскі белліцэй. Най-
перш, каб пазнаёміцца з праблемай захавання цяперашняга беларус-
кага характару гэтай школы (справа апынулася ў адміністрацыйным
судзе)
Каляднікі з Маліннікаў у гміне Орля падчас сёлетняга агляду„Гвязда і
калядка”ў Беластоку
Фота
з
Фейсбука
Фота
арганізатараў
►

9. 9
II.2024
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
borach samorządowych reprezen-
tował Forum Mniejszości Podla-
sia. Wcześniej zajmował się m.in.
pracami konserwatorsko-budow-
lanymi przy monasterze w Su-
praślu, był też doradcą podczas
tworzenia supraskiego Muzeum
Ikon.
■25 stycznia w centrum Białymsto-
ku odbyła się akcja solidarności z
Andrzejem Poczobutem. Dzienni-
karz (korespondent „Gazety Wy-
borczej”) i działacz Związku Po-
laków na Białorusi przebywa wię-
zieniu już 34 miesiące (aresztowa-
ny 25 marca 2021). Organizatora-
mi wydarzenia byli Związek Po-
laków na Białorusi i Podlaski Od-
dział Stowarzyszenia „Wspólno-
ta Polska”.
■W styczniu wyraźnie spadła licz-
ba osób próbujących nielegalnie
przekroczyć polsko-białoruską
granicę. Według danych Stra-
ży Granicznej najczęściej to kil-
ka osób na dobę, bywają też dni
bez żadnych przekroczeń. W su-
mie do 25 stycznia 2024 r. próbo-
wało przedostać się do Polski oko-
ło 70 osób. Potencjalni imigranci
najczęściej rezygnują z szturmo-
wania granicy po dostrzeżeniu pa-
trolu polskich funkcjonariuszy.
У Польшчы
■Z danych Urzędu ds. Cudzoziem-
ców wynika, że 31 grudnia 2023
r. w Polsce mieszkało prawie 119
tys. obywateli Białorusi posiada-
jących wydane przez polskie wła-
dze dokumenty zezwalające na
pobyt. Pół roku wcześniej było ich
nieco ponad 90 tys. Oznacza to,
iż w legalny sposób liczba Biało-
rusinów w Polsce wzrosła w tym
krótkim okresie aż o 30 proc. Zda-
niem Centrum Białoruskiej Soli-
darności, jednej z emigracyjnych
organizacji działających w War-
Вадохрышча ў Супраслі
Фота
Аляксандра
Васылюка
Stojąca na czele Zjednoczonego Gabinetu Przejścio-
wego Białorusi Swiatłana Cichanouska, przebywająca
na emigracji w Wilnie, 8 stycznia przyjechała do War-
szawy, by spotkać się z przedstawicielami nowych pol-
skich władz oraz prezydentem Andrzejem Dudą. Li-
derka białoruskiej opozycji rozmawiała m.in z szefem
MSZ Radosławem Sikorskim, ministrem ds. UE Ada-
mem Szłapką, marszałkami Sejmu Szymonem Hołow-
nią i Senatu Małgorzatą Kidawą-Błońską. Apelowała
o większe zaangażowanie nowego polskiego rządu w
sprawy Białorusi. Tematem rozmów było m.in dalsze
finansowanie telewizji Biełsat po zmianach przeprowa-
dzanych w mediach publicznych. Wskutek postawienia
w stan likwidacji TVP (nadawcy stacji) dalsze losy ka-
nału są niepewne. Jego kierownictwo obawia się bra-
ku finansowania, które pochodzi przede wszystkim z
MSZ oraz od donatorów zagranicznych.
Swiatłana Cichanouska podczas rozmów w Warsza-
wie zabiegała także o „większą skuteczność sankcji wo-
bec Łukaszenki”. Kulminacją jej wizyty było spotka-
nie z prezydentem Andrzejem Dudą. Odbyło się ono
w Belwederze, a uczestniczyli w nim także przedsta-
wiciele diaspory białoruskiej. O tym spotkaniu zrobiło
się szczególnie głośno, ale nie ze względu na jego cha-
rakter. Pod nieobecność w tym czasie Andrzeja Dudy
w Pałacu Prezydenckim funkcjonariusze policji zatrzy-
mali przebywających tam polityków PiS Mariusza Ka-
mińskiego i Macieja Wąsika. Tą sprawą w styczniu
żyła cała Polska.
Spotkanie prezydenta z białoruską diasporą,
o którym było głośno, ale z innego powodu
►

10. 10 II.2024
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
szawie, powodem masowej emi-
gracji są represje i spadek pozio-
mu życia w państwie Aleksandra
Łukaszenki.
■Na początku stycznia białoruski
aktywista i wykładowca UMK w
Toruniu dr Paweł Juszkiewicz zo-
stał poinformowany przez polskie
władze, że ma miesiąc na opusz-
czenie kraju. Po powrocie do Bia-
łorusi może mu grozić więzienie
za działalność w opozycyjnych or-
ganizacjach. W obronie Juszkie-
wicza stanęli zarówno jego biało-
ruscy przyjaciele, jak również śro-
dowisko akademickie Torunia, a
wojewoda kujawsko-pomorski
Michał Sztybel zwrócił się do
właściwych organów, by wstrzy-
mały deportację białoruskiego ak-
tywisty do czasu rozstrzygnięcia
jego sprawy przez Wojewódzki
Sąd Administracyjny. W centrum
Torunia odbyły się też akcje soli-
darności w jego obronie.
■10styczniaSwiatłanaCichanoŭska-
ja i przedstawiciele Zjednoczone-
go Gabinetu Przejściowego Bia-
łorusi spotkali się z trzydziesto-
ma dyplomatami przebywający-
mi na misji w Warszawie. Lider-
ka białoruskich sił demokratycz-
nych przedstawiła sytuację więź-
niów politycznych w Białorusi
oraz wezwała do wsparcia dzia-
łań zmierzających do uwolnienia
osób skazanych za poglądy.
■13 stycznia w Warszawie w wieku
93 lat zmarł prof. Romuald Twar-
dowski, ceniony polski kompozy-
tor, również w dziedzinie muzyki
cerkiewnej. Od 41 lat był głów-
nym konsultantem artystycznym
i przewodniczył jury Między-
narodowego Festiwalu Muzyki
Cerkiewnej „Hajnówka”. Od po-
nad dwudziestu lat, odkąd impre-
zę przeniesiono do Białegosto-
ku, pełnił funkcję prezesa zarzą-
du organizującej festiwal Funda-
cji „Muzyka Cerkiewna”. Romu-
ald Twardowski urodził się w Wil-
nie, do Polski przyjechał w 1957
r. Był wieloletnim wykładowcą
Uniwersytetu Muzycznego Fry-
deryka Chopina w Warszawie.
Pogrzeb kompozytora odbył się
26 stycznia i miał charakter pań-
stwowy. Po nabożeństwie w ka-
tolickim sanktuarium św.Andrze-
ja Boboli w Warszawie został po-
chowany na cmentarzu prawo-
sławnym na Woli.
■19 stycznia marszałek Senatu Mał-
gorzata Kidawa-Błońska spotkała
się z prezes nieuznawanego przez
łukaszenkowski reżim Związku
Polaków w Białorusi. To była jej
pierwsza oficjalna wizyta w Pol-
sce od czasu wyjścia z więzienia
po ułaskawieniu przezAleksandra
Łukaszenkę (na prośbę matki).
■21 stycznia na Zamku Królew-
skim w Warszawie po raz siód-
my odbył się doroczny koncert
kolęd prawosławnych w ramach
akcji charytatywnej „Pamiętajcie
o swych przodkach – naśladujcie
ich wiarę i tradycje”. Organizato-
rami wydarzenia są warszawska
parafia prawosławna św. Jana Kli-
maka oraz Stowarzyszenie Wiara,
Tradycja i Płomień. Podczas kon-
certu wystąpili m.in. grupa kolęd-
nicza przedszkolaków „Kolebka”
z Hajnówki, zespół „Zniczka” z
hajnowskiego liceum białoruskie-
go, chór z monasteru w Zalesza-
nach, chór parafii św. Jerzego w
Białymstoku i zespół śpiewu cer-
kiewnego i gruzińskiego „Richi”.
Datki finansowe zbierano na rzecz
podopiecznych Prawosławnego
Domu Opieki Społecznej „Sa-
marytanin” w Hajnówce.
■Agencja Bezpieczeństwa We-
wnętrznego zatrzymała w Białym-
stoku Darię Ostapienko, 36-letnią
Białorusinkę, agentkę KGB.Wla-
tach 2018-19 aktywnie wspierała
ona opozycyjną inicjatywę „Mów
prawdę”, a w 2020 r. była jednym
z pełnomocników Andreja Dzmi-
tryjeva – lidera tej inicjatywy, któ-
ry startował wyborach prezydenc-
kich. KGB zwerbowało ją w 2017
r., wykorzystując, że była aktor-
ką porno. Do Polski przyjecha-
ła w 2022 r. (najpierw mieszka-
ła w Warszawie, później w Ło-
dzi) i aktywnie kontaktowała się
z działaczami białoruskiej opo-
zycji, deklarując się jako zwo-
lenniczka siłowego obalenia bia-
łoruskich władz, w rzeczywisto-
ści penetrując środowisko biało-
ruskiej diaspory.
■21 stycznia w Warszawie odby-
Дзеткі з Гайнаўкі падчас дабрачыннага канцэрта калядак на Каралеў-
скім замку ў Варшаве
Фота
арганізатараў
►

11. 11
II.2024
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
ło się spotkanie z Dzianisem Pra-
chorawem ps. „Kit”, dowódcą bia-
łoruskiego Pułku Kalinowskiego
walczącego przeciwko Rosji w
Ukrainie. Wydarzenie zainicjo-
wało cykl dwunastu spotkań w
innych miastach Polski, a także w
Berlinie, Pradze i Wilnie. Dowód-
ca kalinowców chce w ten sposób
zachęcić do dalszego wspierania
formacji walczącej w Ukrainie.
■Od 26 stycznia polskie władze
zawiesiły wydawanie wiz w ra-
mach programu Poland Busi-
ness Harbor. Program pomagał
specjalistom IT, startupom i ca-
łym firmom przenieść się do Pol-
ski. Obecnie zamiast tego zale-
cono aplikowanie o zwykłą wizę
pracowniczą, dla której potrzeb-
ne jest zaproszenie pracodawcy.
Wiadomo, że od 2020 r. do wrze-
śnia 2023 r. Polska wydała 93 512
wiz w ramach PBH, z czego pra-
wie 95 proc. otrzymali Białorusi-
ni (88 529).
■Białoruski szkoleniowiec Alak-
sandr Chackiewicz został trene-
rem pierwszoligowego Zagłębia
Sosnowiec. To jeden z najlep-
szych piłkarzy w historii Biało-
rusi. Znakomicie grał też w ukra-
ińskim Dynamie Kijów (1996-
2004), gdzie regularnie wygry-
wał mistrzostwa. Prowadził ro-
dzime kluby Witebsk i Dynamo
Mińsk, dorosłą (2014-16) i mło-
dzieżowe reprezentacje Białoru-
si, był też trenerem ukraińskiego
Dynama Kijów, a także cypryj-
skiej Karmiotissy. Chackiewicz
znany też jest ze swoich antyłu-
kaszenkowskich i antyrosyjskich
wypowiedzi.
У Беларусі
■Centrum Praw Człowieka Wiasna
podało dane za rok 2023, dotyczą-
ce liczby skazanych z przyczyn
politycznych. Ukarano co naj-
mniej 1603 osoby na łącznie bli-
sko 3 tys. lat pozbawienia i ogra-
niczenia wolności. Wśród nich 73
proc. to mężczyźni, a 27 proc. ko-
biety. Najwięcej spraw dotyczyło
tzw. organizacji zamieszek, w dal-
szej kolejności były znieważenie
Aleksandra Łukaszenki i innych
przedstawicieli władz oraz wznie-
canie nienawiści.
■Wraz z początkiem roku Mińsk
przedłużył embargo na produk-
ty z tzw. krajów nieprzyjaznych
co najmniej do 31 grudnia 2024 r.
Zostało ono nałożone od 1 stycz-
nia 2022 r. Obejmuje m.in. woło-
winę, baraninę, mięso z kóz, mię-
so solone, w formie bulionu, żywe
świnie i wieprzowinę, subproduk-
ty drobiowe, orzechy, jabłka, mle-
ko i przetwory mleczne, warzywa,
owoce. Na liście „krajów nieprzy-
jaznych” są państwa Unii Euro-
pejskiej, USA, Kanada, Norwe-
gia, Albania, Islandia, Macedo-
nia Północna, Wielka Brytania,
Czarnogóra, Szwajcaria.
■3 styczniaAleksander Łukaszenka
podpisał poprawki do ustawy „O
prezydencie Republiki Białoruś”,
które gwarantują emerytowanemu
prezydentowi oraz członkom jego
rodziny immunitet z dożywotnią
ochroną oraz prawo do nierucho-
mości państwowych, m.in. bu-
dynków oraz posiadłości. Nowa
wersja ustawy zakłada też, że były
przywódca nie będzie odpowiadać
za jakiekolwiek przestępstwa, któ-
rych dopuścił się podczas sprawo-
wania urzędu. Taki sam immuni-
tet przysługiwać ma jego rodzinie.
Nienaruszalne będą też jego mają-
tek, aktywa, a nawet koresponden-
cja. Ten sam dokument zaostrza
też wymagania stawiane przed
przyszłymi kandydatami na pre-
zydenta. Teraz będą musieli mieć
co najmniej 40 lat, a nie jak po-
przednio 35. Muszą też mieszkać
w kraju na stałe od co najmniej
20 lat (poprzednio od 10 lat), co
Выбары ў атмасферы
татальнага страху
25 лютага ў Беларусі будуць абірацца дэпутаты Палаты прадстаў-
нікоў Нацыянальнага сходу восьмага склікання і мясцовых Саветаў
дэпутатаў дваццаць дзевятага склікання. Праз месяц, 24 красавіка
адбудуцца яшчэ выбары ў Савет Рэспублікі (сенат).
Упершыню будзе толькі адзін дзень галасавання (раней на працягу
некалькі дзён раней заўсёды адбываліся яшчэ датэрміновыя выбары).
На ўчастках упершыню не будзе таксама незалежных назіральнікаў
– ні беларускіх, ні міжнародных. Пасля 2020 г. улады дэлегалізавалі
праваабарончыя арганізацыі, якія раней маглі свабодна накіроўваць
ва ўчасткі сваіх назіральнікаў. Да таго некаторыя арганізацыі пры-
знаны экстрэмісцкімі, за што пагражае крымінальная адказнасць.
Таму прысутнасць незалежных назіральнікаў на выбарах гэта вялі-
кая рызыка.
Упершыню не будзе таксама ўчасткаў за мяжой, ды ў выбарах за-
баронена кандыдаваць тым асобам, якія апрача беларускага маюць
таксама іншае грамадзянства.
Апазіцыя заклікае (з-за мяжы), каб грамадзяне „добраахвотна ў
гэтай імітацыі выбараў не прымалі ўдзелу”. Павел Латушка ў відэ-
азвароце напомніў, што „ў Беларусі адсутнічае законная ўлада, якая
мае паўнамоцтвы прызначаць якія-небудзь выбары – міжнароднага
прызнання ні гэтай імітацыі, ні яе вынікаў не будзе”. Ён падкрэсліў,
што абраныя дэпутаты будуць „нелігітымнымі самазванцамі”.
►

12. 12 II.2024
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
odbiera możliwość kandydowania
całej opozycji emigracyjnej.
■Aleksander Łukaszenka podpi-
sał też nową ustawę, dotyczą-
cą działalności organizacji reli-
gijnych. Teraz, aby zarejestro-
wać krajowy związek wyznanio-
wy, konieczne będzie posiadanie
wspólnot religijnych działających
we wszystkich regionach i w Miń-
sku. Zwiększono również liczbę
wspólnot wymaganych do zało-
żenia związku na szczeblu ogól-
nokrajowym. Wszystkie związki
wyznaniowe muszą być w ciągu
roku ponownie zarejestrowane.
■Milicja w brutalny sposób za-
trzymała trzech muzyków gru-
py „Nizkiz” z Mohylewa – lidera
Alaksandra Ilina, basistę Siarhie-
ja Kulsza i perkusistę Dzmitryja
Chalaukina. Wkrótce potem rzą-
dowa stacja telewizyjna Białoruś
4 opublikowała wideo, w którym
zmuszeni przez funkcjonariuszy
artyści powiedzieli, że nagranie
klipu do ich piosenki „Prawiły”,
wspierającego protesty w Biało-
rusi w 2020 r., to nie była ich ini-
cjatywa. Wideo z piosenką, które
miało na YouTube 1 mln odsłon,
zostało usunięte.
■9 stycznia w kolonii nr 3 w Witeb-
sku zmarł Wadzim Chraśko, 50-
letni więzień polityczny. W sierp-
niu ubiegłego roku został skazany
przez sąd w Mińsku na trzy lata
pozbawienia wolności za finan-
sowanie oponentów reżimu. Wy-
rok wydano, mimo że mężczyzna
cierpiał na poważną chorobę. To
już czwarta śmierć więźnia poli-
tycznego za kratami.
■Działający od 2017 r. Wolny Uni-
wersytet Białoruski został uznany
przez władze za „formację prowa-
dzącą działalność ekstremistycz-
ną”. KGB podjęło taką decyzję15
styczniazarzucającplacówcewro-
gą postawę wobec Białorusi przy
wykorzystaniu licznych źródeł fi-
nansowania z Europy Zachodniej
i USA. Uniwersytet powstał z ini-
cjatywy wielu znaczących osobo-
wości świata kultury, nauki i po-
lityki, w tym noblistów Światła-
nyAleksijewicz iAlesia Bialacka-
ha, pierwszego przywódcy nieza-
leżnej Białorusi Stanisława Szusz-
kiewicza,Aleksandra Milinkiewi-
cza i Andżeliki Borys. Zajęcia na
uczelni odbywają się online.
■16 stycznia białoruskie KGB pod-
jęło decyzję o uznaniu nadające-
go z Białegostoku białoruskiego
Radia Racja za „formację ekstre-
mistyczną”. Oznacza to, że udo-
stępnianie, komentowanie i „laj-
kowanie” treści Radia Racja jest
od tej pory w Białorusi zakazane
i karalne. Na listę „ekstremistów”
wpisano też z imienia i nazwiska
osoby odpowiedzialne – dyrektora
programowego Eugeniusza Wap-
pę i Jaŭhiena Wałoszyna.
■Karta Polaka jest zagrożeniem
dla bezpieczeństwa narodowe-
go Białorusi – taką opinię w pań-
stwowej telewizji wyraził Alak-
siej Biahun, wysoki rangą urzęd-
nik MSW. Jego zdaniem, osoby
otrzymujące Kartę Polaka rzeko-
mo „składają odpowiednie zobo-
wiązania, w tym na wierność na-
rodowi polskiemu i Rzeczypospo-
litej Polskiej”, będąc tym samym
nielojalnymi obywatelami swo-
jej prawdziwej ojczyzny. Dodał,
iż Białorusini powinni zwracać
takie już otrzymane dokumenty
i nie przyjmować nowych.
■Białoruskie władze zlikwidowały
dotychczas około dziesięciu pol-
skich szkół w całym kraju. Uwa-
żane są one przez nie za „niebez-
pieczne miejsca, gdzie rozpo-
wszechnia się wrogą polską pro-
pagandę przeciwko Białorusi”.
Szczególną uwagę zwraca się na
te placówki, gdzie jest duża licz-
ba osób posiadających Kartę Po-
laka.
■Broń jądrowa, Iskandery i „w ogó-
le dużo rakiet” otrzymała Biało-
ruś od Rosji, o czym nie omiesz-
kał poinformować Aleksander
23 студзеня супрацоўнікі КДБ зладзілі па ўсёй Беларусі масавыя пера-
трусы, допыты і затрыманні сваякоў палітвязняў. Паводле правааба-
ронцаў„Вясны”пад пераслед трапіла сама меней 160 чалавек
Ілюстрацыйнае
фота
►

13. 13
II.2024
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Łukaszenka 19 stycznia podczas
spotkania w chińskiej fabryce sa-
mochodów Belgee w rejonie bo-
rysowskim. Białoruski dyktator
podkreślił w swoim wystąpieniu,
że rosyjska broń ma tylko odstra-
szać wrogów, a jej użycie obwa-
rowane jest licznymi ogranicze-
niami.
■„Czujność i jeszcze raz czujność”.
„Polska, Litwa i kraje bałtyckie
są gorsze niż wojna na południu
(Ukrainie)”. To m.in. słowa, które
23 stycznia wypowiedział Alek-
sander Łukaszenka podczas na-
rady, dotyczącej bezpieczeństwa
Białorusi. Białoruski dyktator
wprost przyznał, że na zachodzie
tworzone są jednostki, złożone z
Białorusinów, których celem jest
atak na własny kraj.
■23 stycznia przez Białoruś prze-
toczyła się największa w ostat-
nim czasie fala represji. Zatrzy-
mane zostały co najmniej 83 oso-
by (kolejnego dnia drugie tyle).
Towarzyszyły temu wielogodzin-
ne rewizje mieszkań. Celem reżi-
mu stali się głównie więźniowie
polityczni, którzy odbyli już kary
oraz rodziny osób wciąż prze-
bywających za kratami. Liderka
emigracyjnego gabinetu Białoru-
si Swiatłana Cichanoŭskaja we-
zwała społeczność międzynaro-
dową do reakcji na nową falę re-
presji w jej kraju. Działania dyk-
tatora potępiły władze Unii Euro-
pejskiej, a polskie MSZ zapropo-
nowało objęcie Białorusi nowy-
mi sankcjami.
■23 stycznia szef Centralnej Ko-
misji Wyborczej Białorusi Ihar
Karpienka ogłosił, że w czasie
zbliżających się wyborów parla-
mentarnych zagraniczne punkty
wyborcze nie zostaną w ogóle
otwarte. Aby zagłosować, Bia-
łorusini, którzy wyjechali, będą
musieli zarejestrować się w od-
powiednim konsulacie i wrócić
do kraju. Karpienka zapowiedział
też stworzenie w Mińsku specjal-
nego lokalu wyborczego dla emi-
grantów.
У свеце
■5 stycznia Białoruś odwołała na
konsultacje swojego ambasadora
w Sztokholmie, Dzmitryja Miron-
czyka, a Szwecja kierującą amba-
sadą w Mińsku charge d’affaires,
Evę Sundquist. Decyzja Mińska
ma związek z postanowieniem
rządu Szwecji, by powołać spe-
cjalną przedstawicielkę do spraw
demokratycznej Białorusi i sło-
wami ministra spraw zagranicz-
nych Szwecji o tym, że Swiatła-
na Cichanoŭskaja wygrała wy-
bory prezydenckie. Szwecja, tak
jak i inne kraje zachodnie, nie ma
Калі ісці з чыгуначнага прыпынку ў вёску, трэ-
ба заўсёды праходзіць каля двух пустых драўля-
ных дамоў. Адзін з іх зусім ужо ў дрэнным стане,
з пахіліўшымся дахам. Па другім жа відаць, што
нядаўна яшчэ ў ім жылі людзі: у вокнах усталява-
ныя „шклопакеты”. Але святло ў абодвух дамах
не гарыць ужо некалькі гадоў, а сцежка да дзвярэй
зусім зарасла.
Вяскоўцы кажуць, што апошнім гаспадаром гэ-
тых дамоў быў мужык, якога звалі „Манахам”. Пры
гэтым, называюць толькі мянушку, а сапраўднае
імя і прозвішча дакладна ніхто не памятае. Хіба
Сашам звалі. Ды й чаму прыляпілася да яго тая
мянушка, узгадаць не могуць. Здаецца, не надта
той „Манах” быў набожным чалавекам, хутчэй за
ўсё проста маламоўным.
Кажуць, што „Манах” меў „залатыя рукі”, пад-
працоўваў тым, што рабіў па вёсцы рамонтны ў
хатах. Умеў ён рабіць амаль усё, але вядомы быў
перадусім як таленавіты сталяр. Вось і дзверы да
кацельні – яго праца, дый шмат каму ў хатах дзве-
ры ўсталёўваў.
Тыя два дамы дасталіся яму ад бацькоў. У ста-
рэйшым „Манах” абсталяваў сабе майстэрню, дзе
й працаваў. А заказаў заўсёды хапала.
Згубіла „Манаха”, як і шмат іншых вясковых му-
жыкоў, прага да алкаголю. Чаго хлусіць, грошаў у
яго хапала, але не затрымліваліся яны, бо трацілі-
ся на гарэлку. Па вечарах прыходзілі да „Манаха”
сябры „па бутэльцы”, за якой і праводзілі час.
Урэшце, жонка не вытрымала, кінула яго ды
з’ехала ў суседняе мястэчка, дзе знайшла працу.
Было яшчэ двух сыноў, але тыя, як выраслі, паехалі
працаваць у горад і да бацькі не завітвалі.
Пасля разводу „Манах” яшчэ нейкі час плёнтаўся
па вёсцы, жыў выпадковымі падпрацоўкамі. Але
тых астатніх станавілася ўсё менш, бо піў ён усё
часцей. Калі на вуліцы цямнела, любіў ён, кажуць,
сядзець пад мастом і пужаць праходзячых жанчын
крыкамі: „Эй! Выходзь за мяне! Хлебанём разам
ліха!”
Памёр „Манах” нестарым яшчэ чалавекам, не да-
жыўшы трохі да 54 гадоў. А яго майстэрня і хата
дагэтуль стаяць.
Сяргей Александровіч
Вясковая адзінота
►

14. 14 II.2024
Czasopis
n
ХРОНІКА■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
obecnie akredytowanego ambasa-
dora w Białorusi.
■6 stycznia egzarcha Konstanty-
nopola Justinus (Ilmar) Kiviloo,
który przybył do Wilna z Estonii,
odprawił pierwszą liturgię, która
zwieńczyła powołanie nowej ju-
rysdykcji prawosławnej na Li-
twie. Powstający tam Egzarchat
Patriarchatu Konstantynopoli-
tańskiego obejmuje dziesięciu ka-
płanów posługujących i dziesięć
wspólnot w różnych miejscach
kraju. Dotychczas prawosławni
na Litwie zrzeszeni byli wyłącz-
nie w podlegającym Patriarcha-
towi Moskiewskiemu Litewskim
Kościele Prawosławnym.
■8 stycznia władze w Mińsku po-
informowały oficjalnie Biuro In-
stytucji Demokratycznych i Praw
Człowieka OBWE, że nie mają
zamiaru zapraszać obserwatorów
tej organizacji na wybory, któ-
re odbędą się 25 lutego. Andrej
Dapkiŭnas, stały przedstawiciel
Białorusi przy OBWE, uzasad-
niał ten krok, stronniczością sys-
temu obserwacji wyborów prowa-
dzony przez tę organizację. Lider-
ka białoruskiej opozycji Swiatłana
Cichanoŭskaja wezwała do bojko-
tu głosowania 25 lutego.
■Swiatłana Cichanoŭskaja po raz
drugi już wzięła udział w Świa-
towym Forum Ekonomicznym w
szwajcarskim Davos. Spotkała się
tam m.in. z prezydentami Polski
i Węgier, premierem Chorwacji i
ministrem spraw zagranicznych
Ukrainy. Uczestniczyła również
w dyskusji na temat wolności me-
diów z udziałem redaktorów świa-
towych serwisów i panelu doty-
czącym Białorusi z udziałem bia-
łoruskich ekonomistów.
■21 stycznia w Wilnie odbyły się
uroczystości, upamiętniające
161.rocznicę wybuchu Powstania
Styczniowego. W tegorocznych
obchodach, oprócz prezydentów
Polski i Litwy, wzięła udział tak-
że Swiatłana Cichanoŭskaja – li-
derka białoruskiej opozycji demo-
kratycznej – a także przedstawi-
ciele Ukrainy.
■Emigracyjna Rada Białoruskiej
Republiki Ludowej zaapelo-
wała do wszystkich rodaków o
uczczenie przypadającej w tym
roku setnej rocznicy urodzin wy-
bitnego białoruskiego pisarza Wa-
sila Bykawa. Bykaŭ, nominowa-
ny do literackiej Nagrody Nobla,
uznawany jest za jednego z naj-
wybitniejszych twórców białoru-
skiej literatury. Był aktywny w ży-
ciu politycznym. W 1968 r. pro-
testował przeciw sowieckiej in-
terwencji w Czechosłowacji, a w
1980 przeciw inwazji na Afgani-
stan. Po upadku komunizmu był
jednym z liderów białoruskiego
odrodzenia narodowego i zało-
życielem Białoruskiego Komite-
tu Helsińskiego. Za krytykę Łuka-
szenki musiał w 1997 r. udać się
na emigrację na Zachód. Do Miń-
ska wrócił niedługo przed śmier-
cią (zmarł 22 czerwca 2003 r.).
Do tej pory w Mińsku nie ma uli-
cy noszącej imię pisarza, ani jego
pomnika.
■Metropolita Jewgienij, zwierzch-
nikowi Estońskiego Kościo-
ła Prawosławnego Patriarchatu
Moskiewskiego, będzie musiał
opuścić Estonię. Tamtejsze wła-
dze postanowiły nie przedłużać
pozwolenia na jego dalszy pobyt
(wydane było na cztery lata). Zda-
niem Tallina, hierarcha w swojej
działalności publicznej wyra-
żał poparcie dla działań Rosji w
Ukrainie, co stanowi zagrożenie
dla bezpieczeństwa państwa.
■Białorusini i Rosjanie nie wzię-
li udziału w młodzieżowej Olim-
piadzie Zimowej w Korei Połu-
dniowej (19 stycznia – 1 lutego).
Uczestnictwo sportowców z Ro-
sji i Białorusi w międzynarodo-
wych zawodach sportowych zo-
stało objęte sankcjami z powodu
agresji (lub współudziału w agre-
sji) przeciwko Ukrainie. ■
21 студзеня ў мемарыяльных мерапрыемствах на могілках Росы ў
Вільні прынялі ўдзел таксама беларускія добраахвотнікі, якія ваявалі
ва Украіне
Радыё
Рацыя
►

15. 15
II.2024
Czasopis
n
„CZASOPIS”: – Jeszcze zanim premier Donald Tusk
w połowie stycznia oficjalnie podał datę wyborów
samorządowych, już w grudniu oznajmił Pan pu-
blicznie swój start jako kandydat do fotelu bur-
mistrza Hajnówki. Na taką deklarację podczas se-
sji rady miasta nie zgodziła się prowadząca obra-
dy jej przewodnicząca z uwagi, że jej zdaniem był-
bytoprzejawniedozwolonejjeszczekampaniiwy-
borczej. Wobec tego swoją decyzję ogłosił Pan na
Facebooku. Skąd ten pośpiech?
MARCIN BOŁTRYK: – Była to odpowiedź na kierowane do
mnie prośby mieszkańców. Chciałem jak najwcześniej-
szą decyzją pokazać, że mogą na mnie liczyć. Dało to mi
również więcej czasu na komunikowanie się w różnych
miejscach i przedstawienie konkretnych planów, wizji i
celów tak, aby jak najszersza grupa mieszkańców Haj-
nówki zapoznała się z zaproponowaną przeze mnie wi-
zją rozwoju miasta.
– Należy Pan do mniejszości białoruskiej, jest z
wykształcenia teologiem prawosławnym, pracuje
jako dyrektor Gminnego Ośrodka Kultury w Czy-
żach.TrzyczwartemieszkańcówHajnówkimarodo-
wód białoruski. Miasto w katastrofalny sposób się
kurczy.Odostatnichwyborówsamorządowychlicz-
ba mieszkańców spadła poniżej 20 tys., w związku
zczymodnowejkadencjiradamiastaliczyćbędzie
nie 21 jak dotąd, a tylko piętnastu radnych. Z tego
samego powodu ubędzie też dwóch radnych po-
wiatowych. Czy ma Pan jakiś pomysł na powstrzy-
manie depopulacji Hajnówki i regionu?
– To bardzo trudny i złożony proces. Wpływ na tę
sytuacje mają zarówno czynniki wewnętrzne, które lo-
kalna władza może stymulować i prowadzić działa-
nia, które w tych obszarach może zatrzymać proces de-
populacji, ale również czynniki zewnętrzne, na które
jako mieszkańcy nie mamy większego wpływu. Przy-
kładem może być sytuacja na polsko-białoruskiej gra-
nicy. Samorząd powinien aktywniej poszukiwać roz-
wiązań i wdrażać działania, których będzie odwróce-
nia tego trendu.
– Poproszę o konkrety.
– Pierwszym krokiem powinno być zrozumienie głów-
nych przyczyn migracji hajnowian do większych miast.
Trzeba wykorzystać poprzednie wnioski badawcze oraz
przeprowadzić kolejne dokładne badania i konsultacje
społeczne, które dostarczą istotnych informacji na te-
mat problemów, z którymi boryka się nasza społecz-
ność. Ale dziś też już sporo wiemy i trzeba zacząć na-
tychmiast działać. Po pierwsze konieczny jest rozwój
lokalnej gospodarki. Trzeba na szerszą skalę zainwe-
stować w lokalne przedsiębiorstwa i nowe inicjatywy
biznesowe, które utworzą nowe miejsca pracy i pomo-
gą zahamować proces migracji. Temu powinna też słu-
żyć bardziej aktywna promocja dziedzictwa, wzmacnia-
nie i promowanie naszego dziedzictwa i bogactwa kul-
turowego, jakiego jesteśmy spadkobiercami. Pomoże to
przyciągnąć uwagę zarówno naszych obecnych miesz-
kańców, jak i tych nowych, oraz turystów. Organizowa-
Rozmowa
Rozmowa z Marcinem Bołtrykiem,
samorządowcem z Hajnówki
Jak powstrzymać
depopulację
Marcin Boltryk – niezależny radny miejski Hajnówki
Fot.
archiwum
prywatne
►

16. 16 II.2024
Czasopis
n
Rozmowa
nie festiwali, wystaw i wydarzeń kulturalnych na pew-
no pomoże przyczynić się do zwiększenia świadomości
i dumy z lokalnej tożsamości. Wiąże się z tym dalszy
rozwój infrastruktury. Poprawa jakości edukacji, zdro-
wia, a także lepsza infrastruktura transportowa, sprawią
że miasto stanie się bardziej atrakcyjne dla mieszkań-
ców. Jednak kluczowym aspektem, który bezwzględnie
należy wdrożyć, to szeroka i otwarta współpraca mię-
dzy lokalnymi organizacjami, przedsiębiorcami i wła-
dzami samorządowymi. To przyspieszy poprawę sytu-
acji naszej społeczności. Chciałbym w tym miejscu moc-
no zaakcentować konieczność poważnego partnerskiego
dialogu i późniejsze kontynuowanie ścisłej współpracy
z mieszkańcami, aby dokładnie znać ich potrzeby i su-
gestie, dotyczące wdrożenia działań, których celem jest
zatrzymanie procesu utraty ludności.
– Liceum białoruskie w Hajnówce przed ostatni-
miwyboramiparlamentarnymistałosięarenąwal-
ki między działaczami PiS, kuratorium i resortem
edukacjiaśrodowiskiemmniejszości.Towprawdzie
jednostkapodległapodpowiat,alePanpewniema
wyrobiony pogląd, czy w„białoruskim” liceum ję-
zyk białoruski ma być obowiązkowy, czy fakulta-
tywny na maturze.
– Moje stanowisko opiera się na przekonaniu, że ję-
zyk białoruski powinien być obowiązkowy, ale jedno-
cześnie musi to być bardziej uregulowane odpowiedni-
mi zapisami w statucie szkoły w zgodzie z obowiązują-
cym prawem oświatowym. Decyzje dotyczące progra-
mów nauczania i wymagań egzaminacyjnych powinny
być podejmowane na poziomie szkoły oraz kuratorium
oświaty z uwzględnieniem specyfiki lokalnej społecz-
ności. Ważne jest, aby były one podejmowane w sposób
transparentny i zgodny z przepisami prawa, żeby unik-
nąć kontrowersji i ewentualnych sporów. Uwzględnia-
nie specyfiki lokalnej społeczności oraz naszego kultu-
rowego i językowego dziedzictwa jest niezwykle istot-
ne dla kształcenia młodzieży.
– Co dalej z Puszczą Białowieską? Jest rządowy
planposzerzeniaBiałowieskiegoParkuNarodowe-
goitojestkolejnepolestarciamiędzyorganizacja-
mi ekologicznymi a poglądami dużej części miesz-
kańców. Jak to rozwiązać?
– W sprawie Puszczy Białowieskiej istnieje wiele kon-
trowersji i sporów, dotyczących sposobu zarządzania tym
unikatowym obszarem przyrodniczym. Rządowe plany
poszerzenia Białowieskiego Parku Narodowego często
stoją w opozycji do potrzeb mieszkańców oraz przed-
siębiorców, co prowadzi do konfliktów ze środowiska-
mi ekologicznymi. Rozwiązanie tego konfliktu wyma-
ga uwzględnienia różnorodnych perspektyw i znalezie-
nia kompromisu między ochroną przyrody a potrzeba-
mi społeczności lokalnych.
– Zaraz Pan pewnie opowie o dialogu społecz-
nym…
– Dokładnie tak i ani kroku wstecz. Dialog społecz-
ny i partycypacja. Oto klucz do rozwiązania tego wielo-
letniego sporu. Ważne przy tym jest zaangażowanie lo-
kalnych społeczności w proces podejmowania decyzji,
dotyczących zarządzania Puszczą. To jest organizowa-
nie otwartych dyskusji, konsultacji społecznych i par-
tycypacyjnych procesów decyzyjnych. To może pomóc
w zrozumieniu różnych punktów widzenia i wypraco-
waniu wspólnego stanowiska. Trzeba za wszelką cenę
znaleźć model zarządzania, który uwzględnia zarówno
ochronę środowiska, jak i rozwój lokalnych społeczno-
ści.Ainwestycje w zrównoważone formy turystyki, eko-
logiczne przedsięwzięcia gospodarcze czy programy od-
budowy ekosystemów, mogą stanowić część rozwiąza-
nia. Reasumując, ostateczne rozwiązanie konfliktu wo-
kół Puszczy Białowieskiej będzie wymagało szczerej i
szerokiej współpracy wielu stron, a kluczową rolę ode-
gra otwarta i konstruktywna dyskusja oraz otwartość
na zbudowanie kompromisu, opartego na ustępstwach,
zrozumieniu i szacunku dla różnych punktów widzenia
i poszukiwaniu wspólnych rozwiązań. Samorządowcy
muszą pokazać, że mają pomysł na ochronę, ale i na ko-
rzystanie z zasobów Puszczy.
Rozmawiał
Arkadiusz Panasiuk■
Marcin Bołtryk:„W II LO z DNJB w Hajnówce język białoruski powinien być obowiązkowy”
facebook.com/bialorushajnowka
►

17. 17
II.2024
Czasopis
n
Losy
Jak Anna
Z rodziną, która została w Polsce, nie było żadnego
kontaktu. „Mama pisała listy, ale nie było na nie od-
powiedzi – wspomina Anna. – Nie było więc żadnego
kontaktu. Może te listy nie dochodziły. A w Polsce zo-
stała ojca rodzina – siostra z mężem i dziećmi. Mama
chyba dopiero w 1956 r. pojechała sama odwiedzić ro-
dzinne strony”.
Do 1956 r.Anna mieszkała w Iwaszkowcach. W 1956
r. skończyła średnią szkołę w Sołach. Jak jeszcze chodzi-
ła do szkoły, to było wesele kuzyna Czesława Miekina,
jej przyszłego męża. „Ten kuzyn przyjechał ze Świebo-
dzina z Polski i zapoznał moją koleżankę, siostrę mojej
bratowej – wspomina Anna. – Pobrali się. Czesław był
na weselu od strony młodego, a ja od strony młodej. Cze-
sław był z katolickiej rodziny z Ostrowca. Wyszłam za
niego za mąż. Ślub braliśmy w kościele w Sołach. Pro-
boszcz nazywał się Bekisz, pochowany jest na miejsco-
wym cmentarzu. Po ślubie, w 1956 r., wyjechaliśmy do
Rosji. Mąż ukończył technikum kolejowe w Wilnie i do-
stał tam nakaz pracy. Miał 26 lat. Najpierw mieszkaliśmy
przez miesiąc na malutkiej stacji w lesie – Małachow-
skaja w obwodzie Iwanowo. Potem w mieście Wiczuga
(ok. 40 000 mieszkańców) nad Wołgą. Były tam jesz-
cze szyldy z carskich czasów. Miasto było bogate, były
tam przędzalnie wełny i fabryki tkackie. Przypomina-
ło naszą Łódź. Mieszkaliśmy tam niecałe dwa lata. Nie
mogliśmy się tam przyzwyczaić. Urodziła nam się cór-
ka Halinka. Mąż pracował jako dyżurny ruchu, ja jako
wagowa. Nieraz zabierałam Halinkę do pracy, bo niań-
ki nie było. Trzeba było wcześnie wstawać. Pamiętam,
jak tam świętowaliśmy Nowy Rok. Wystroiliśmy się jak
mogliśmy i poszliśmy spotykać Nowy Rok. Jak weszli-
śmy, wszyscy już się bawili. Dali nam po szklance wód-
ki. Na zagrychę była cebula, słonina, kapusta. I wszy-
scy tańczyli. Klimat był surowy. W Wiczuzie mieszka-
liśmy najpierw w pomieszczeniu dworcowym. Było tam
bardzo zimno. Rodzice Czesława przysłali nam walon-
ki. Nie mieliśmy kaloszy.Anie było gdzie ich kupić i za
co. Najpierw trzeba było kupić czajnik i inne rzeczy po-
trzebne w domu. Wtedy taka jedna wagowa, gdy szedł
transport z kaloszami, ukradła dwie pary i przyniosła
nam. Rosjanie nam wiele pomagali. Kontakty z Wiczu-
gą utrzymujemy do dziś. Nawet Halinka tam jeździła z
mężem w połowie lat 90.
W 1956 r. wyjechaliśmy, a we wrześniu tego roku ja
już jechałam do mamy do Iwaszkowców, bo bardzo za
nią tęskniłam. Mąż już pracował, kupił mi bilet i poje-
chałam. Po dwóch latach wróciliśmy do BSRR. Mąż
podjął pracę na kolei w Mołodecznie jako dyżurny ru-
chu. Dostaliśmy tam koło dworca mieszkanie i wypro-
wadziliśmy się do Mołodeczna. Ja tam podjęłam naukę
w zaocznym technikum handlowym w Grodnie. Urodził
się nasz syn Edward. Do 1964 r. mieszkaliśmy w Mo-
łodecznie. Ja skończyłam technikum. Mąż podjął pra-
cę w Wilnie jako dyżurny ruchu. A ja byłam w Ostrow-
cu, rodzinnym miasteczku męża. Pracowałam w domu
kultury. Mąż dojeżdżał do pracy z Ostrowca do Wilna,
przez Gudogaje”.
Powrót do Polski
Czesław Miekin będąc w Wilnie zaczął starać się o
wyjazd do Polski. Oboje nie znali dobrze języka pol-
skiego, ale Czesław przed wojną ukończył dwie klasy
polskiej szkoły. Jego stryj, który po wojnie zamieszkał
w Kołobrzegu, przyjeżdżał do rodziców do Ostrowca.
To on pomógł napisać podanie do konsulatu polskiego
w Moskwie. Załatwianie wyjazdu do Polski trwało rok.
Jak wspomina Anna:
„Dostaliśmy pozwolenie na wyjazd bez gwarancji
mieszkania i pracy. W marcu 1967 r. wyjeżdżaliśmy
już do Polski bezpośrednim pociągiem z Wilna do War-
szawy. Spakowaliśmy wszystkie swoje rzeczy w takie
tobołki – razem 15. To był drugi dzień świąt wielkanoc-
nych. Wysiedliśmy na dworcu Warszawa Wschodnia.
Tragarze pomogli nam na odpowiedni peron (z którego
odjeżdżał pociąg do Kołobrzegu) przewieźć bagaże. Da-
liśmy im kilka butelek wódki. I czekamy na pociąg. Na
ojca szukała (cz. 2)
►

18. 18 II.2024
Czasopis
n
peronie było pełno ludzi. Gdy przyjechał pociąg wszy-
scy rzucili się zajmować miejsca, a my stoimy, bo nie
przyzwyczajeni byliśmy do zajmowania miejsca. U nas
były numerowane i spokojnie wsiadało się do pociągu
na swoje miejsce. A tu patrzymy – i wejść nie ma jak do
pociągu, taki przepełniony. My nawet nie próbowaliśmy
wejść. Pomógł nam jakiś człowiek i kierownik pociągu,
który dal nam wolny przedział. Jedziemy i patrzymy. A
nasłuchaliśmy się o Polsce jak o zachodnim kraju. A tu
patrzymy, zwłaszcza w Koszalińskiem, domy poniemiec-
kie, czerwone, długie, kryte trzciną. To u nas już lepsze
wówczas były, bo kryte eternitem. Ludzie konikami jeź-
dzili. Dojechaliśmy do Kołobrzegu. Miasto było znisz-
czone jeszcze. Mieszkali tam męża stryjowie. Jeden z
nich użyczył nam pokój. Mąż podjął pracę na kolei jako
dyżurny ruchu w Kołobrzegu”.
Z całej rodziny, która wyjechała do ZSRR, reszta zo-
stała, głównie starsi. Anna wspomina, że nikt poza nią
w rodzinne strony nie powrócił:
„Bo do czego tu było wracać. Młode pokolenie wy-
jechało do miast. Siostra mojej ciotki z Radulina, która
przyjechała z nami na Białoruś, z dzieckiem mieszka-
ła w Oszmianie, bo wyszła za mąż za dyrektora kina w
tym miasteczku. Wszyscy, co wyjechali, otrzymali tam
domy, ziemię, pracę. Mój brat na przykład przyjechał
odwiedzić rodzinne strony (może w 1979 r.?) i kuzynka
pytała go, czy chciałby wrócić na stałe. Nie chciał. Za-
wsze mówił, że oni pod tym Michałowem w czasie wojny
przeszli gehennę. Był wówczas u mojej matki chrzestnej
i pasł krowy i mocno to wszystko wtedy przeżywał. Jak
mi opowiadał – dziecko samo w polu, a tu naloty, par-
tyzanci. Starszy brat z kolei, jak wyprowadziliśmy się
do lasu, został w domu. Przychodzili różni i kazali mu
się kłaść na podłogę i leżeć i nie wstawać. A ci rabowa-
li, zabrali wszystko i poszli. To, co oni przeszli, jest mi
obce, bo byłam wtedy za mała. Gdy namawialiśmy bra-
ta na przyjazd do Polski, mówił że w żadnym wypadku,
nawet nie ma mowy”.
W Kołobrzegu Anna z rodziną szybko się zasymilo-
wali. Nie mieli specjalnych problemów. Nie znali dobrze
języka polskiego, ale w Kołobrzegu mało kto go dobrze
wówczas znał. Było dużo tam ludzi z Wileńszczyzny.
„Czesław uczył Halinkę czytać po polsku – wspomina
Anna – bo ona poszła do trzeciej klasy, a w Ostrowcu
uczyła się w rosyjskiej szkole. Przed wyjazdem do Pol-
ski „przerobili” z nią cały elementarz. Bardziej przeży-
wał Edek, bo nie znał polskiego i nie chciał rozmawiać
po polsku, i wszyscy na podwórku wołali na niego „ru-
sek”. W Kołobrzegu nie pracowałam i powoli przyswa-
jałam język polski. Był problem mieszkania, ale pomo-
gła nam rodzina w Polsce. W 1968 r. przeprowadziliśmy
się do Gdańska. Kuzyn, który mieszkał w Rzepinie, ku-
pował dom w Oliwie. W nim zamieszkaliśmy, dopóki
kuzyn się tam nie sprowadził. W międzyczasie wpłaci-
liśmy do kolejowej spółdzielni mieszkaniowej wkład i
w 1970 r. otrzymaliśmy mieszkanie. Z pracą wówczas
nie było problemów. W 1968 r. podjęłam pierwszą pra-
cę w Polsce w WZGS (Wojewódzki Związek Gminnych
Spółdzielni) „Samopomoc Chłopska” w Zakładzie Obro-
tuArtykułami Przemysłowymi i Spożywczymi w Gdań-
sku Oruni, w swoim zawodzie jako towaroznawca. Jeź-
dziłam na kursy. Pracowałam tam do 1990 r. Później w
związku z likwidacją zakładu podjęłam pracę w pry-
watnej firmie”.
Wybór Kołobrzegu na osiedlenie się w Polsce wyni-
kał ze względów rodzinnych.Atakże dlatego, że na tzw.
Ziemiach Odzyskanych pod koniec lat 60. było łatwiej
o mieszkanie i o pracę. W Michałowie mieszkała matka
chrzestnaAnny i rodzina, ale im również nie było łatwo.
Anna odwiedzała kuzynów w Michałowie. „W pierw-
szym roku, jak wróciliśmy do Polski, wzięłam córkę i
syna i zawiozłam ich na Białostocczyznę pokazać moją
małą ojczyznę – wspominaAnna. – Zajechaliśmy do Mi-
chałowa i pierwsze kroki skierowaliśmy do Majdanu.
Cdn
Helena Głogowska ■
Losy
Odnowione w ubiegłym roku miejsce pamięci narodowej w Grabówce k. Białegostoku. Anna M. długie lata była
przekonana, że na tym cmentarzu został rozstrzelany jej ojciec
Podlaski
Urząd
Wojewódzki
w
Białymstoku
►

19. 19
II.2024
Czasopis
n
УСПАМІН■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
Беларускі гісторык з Лондана
Так хутка бяжыць час, што на-
ват і не верыцца, што ў гэтага
беларуса (нарадзіўся ў Новым
Свержані на Стаўбцоўшчыне)
– такі вялікі юбілей. Хаця і пра-
жыў ён 93 гады. Нейкіх сем гадоў
не дажыў да свайго стагоддзя. Але
ў апошнія гады жыцця ў спадара
Весялкоўскага здарыўся інсульт,
ён моцна хварэў, таму яму было
не да творчасці і не да перапіскі.
За ім глядзела яго жонка Марыя
Весялкоўская (Ахрыменя).
Пазнаёміўся я завочна з Юрыем
Весялкоўскім у 1991 годзе. Адшу-
каў яго хатні адрас і напісаў пісь-
мо-просьбу, каб мне даслаў адзін
з нумароў часопіса „Голас Часу”,
які ён выдаваў на беларускай мове
ў Лондане. Праз пэўны час я атры-
маў ліст і некалькі розных нума-
роў часопісаў „Аб’еднаньне”,
„Званіца” і „Голас Часу”.
Так мы пачалі ліставацца, а ча-
сам гутарыць з ім па тэлефоне.
Часцей за ўсё ён мне тэлефана-
ваў, казаў, што даслаў з выданняў
яшчэ на мой хатні адрас. А дасы-
лаў ён мне свае кнігі. Першым з
іх было выданне „Дарогі Рымскіх
Папаў на Ўсход” (Лондан, 1992).
Я яе ўважліва прачытаў і зразу-
меў, што Юры Весялкоўскі, як
адзначаў беларускі гісторык Ан-
тон Мірановіч з Польшчы, быў у
апазіцыі да беларускага ўніяцка-
місіянерскага асяродку ў Лонда-
не. У друку заўсёды выступаў
з пазіцый толькі праваслаўных
вернікаў і супраць польскай ша-
віністычнай палітыкі ў міжваен-
ны перыяд. Я гэта таксама адчуў,
калі пісаў прадмову да яго вялікай
кнігі „Дух часу” (Беласток-Лон-
дан, 2005). Напісаць прадмову да
гэтай кнігі палемічна-крытычных
артыкулаў мяне папрасіў сам аў-
тар. Я пагадзіўся. Але спачатку
трэба было грунтоўна пазнаё-
міцца са зместам кнігі, перачы-
таць усе артыкулы, хаця многія з
іх друкаваліся ў часопісе „Голас
Часу” і я ведаў іх змест.
У кнігу „Дух часу”, сабраную
з важкіх праблемных артыку-
лаў, аўтар уклаў усё сваё жыццё,
роздум, боль, няспраўджаныя
спадзяванні, памылкі, калдобы
шматлікіх дарог, што аддалялі і
набліжалі яго да Бацькаўшчыны.
Набліжэнне найбольш складва-
лася ўнутранае – праз роздумнае
судакрананне з павучальнымі
ўрокамі мінуўшчыны (раздзелы
„Аб мінулым Беларусі”, „Усход-
нія і заходнія суседзі”). Юры Ве-
сялкоўскі не паглыбляўся ў свой
жыццяпіс. Не імкнуўся разабрац-
ца, як стаўся надлом яго юначай
душы, якая пачала ўжо спакушац-
ца сумленнасцю свайго Беларус-
кага шляху. Ускочыць з агню ды
ў полымя – на гэта штурхалі аб-
ставіны. Ды няпроста было вы-
скачыць з падзей, што ўцягвалі
яго ў вогненны вір. Але выжыў і
застаўся шчырым праваслаўным
беларусам.
Дарэчы, кніга „Дух часу” Юры
Весялкоўскага пабачыла свет з
маёй прадмовай „Відушчая па-
мяць даследчыка”. Праўда, не-
калькі абзацаў, якія датычылі Ка-
стуся Каліноўскага і католікаў, ён
выкрасліў з прадмовы. Я не стаў
з ім спрачацца, таму што адчуваў
– гэта вынікаў не дасць і ўсё бу-
дзе так, як вырашыў сам спадар
Весялкоўскі.
Далей біяграфічныя вехі аўтара
кнігі „Дух часу” праглядваюцца
пункцірна. „З Мінска лёс закінуў
нас у Францыю…”. Затым у поль-
скае войска, што фармавалася ў
Італіі. На шчасце, „немцы скапі-
тулявалі ў Італіі” і перад Юрыем
2 студзеня 2024 года споўнілася 100 гадоў з дня дня
нараджэння беларускага гісторыка, рэлігійнага дзеяча,
публіцыста і выдаўца з Лондана Юры Весялкоўскага
(1924-2017).
Юры Весялкоўскі малады і ў сталым узросце ►

20. 20 II.2024
Czasopis
n
УСПАМІН■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■
расхілілася прасветліна вучобы
ў польскай гімназіі пры войску.
Вось там і намецілася вядучая
ідэя далейшага жыцця на чужыне:
аб’еднанне! Настойлівае адшу-
канне беларусаў дзеля аб’еднан-
ня. Асабліва ўцалелых маладых
беларускіх сіл, што групаваліся
пры гімназіях. Рыхтаваўся грунт
для беларускай арганізацыі – не-
адкладна, прыспешна. З афіцый-
нага дазволу галоўнага штабу
польскай арміі. Стаўся не дужа
абяцальным той першы агульны
З’езд Беларусаў Вялікабрытаніі ў
Лондане (1947 г.). Былі гімназі-
яльныя звальненні, былі ганенні.
Аднак пазітыўная роля З’езда за-
ключалася ўжо ў самім стварэнні
першай беларускай арганізацыі:
Згуртаванне беларусаў у Вялікай
Брытаніі (ЗБВБ). На жаль, сілы
супрацьдзеяння вялі да расколу
гэтай яшчэ неакрэплай аргані-
зацыі. Убачылася небяспека з са-
мымі сумнымі наступствамі. Тым,
хто выйшаў з ЗБВБ, прыйшлося
закладваць новую арганізацыю –
Хрысціянскае Аб’еднанне Бела-
рускіх Работнікаў (ХАБР). Ёсць
у гэтай назве дамінуючае слова:
АБ’ЯДНАННЕ. Слова-ідэя – у
імя пераадоленьня расколу. Дзя-
куючы высілкам сяброў новай
арганізацыі ўзнік, такім чынам,
шырокавядомы ў заходніх ко-
лах часопіс „Аб’еднаньне”(1948
г.), штомесячнік, якому Юры
Весялкоўскі аддаў восем гадоў
шчырай арганізацыйна-творчай
працы (1954-1962). У свет вый-
шлі больш сотні нумароў. Потым
яшчэ два гады выдавалася „Зва-
ніца” (1974-1976).
Юры Весялкоўскі з усім сваім
выдавецкім вопытам і сумленна-
сцю быў пакліканы да працягу
– прыняў нялёгкі клопат рэда-
гаваньня двухмесячніка „Голас
часу” (1989-1996). Часопіс раз-
гортваў далей магчымасьці яго
публіцыстычнага дару творчасці.
„Голас часу” пісаў праўду, часам
горкую, але праўду, – падкрэслі-
ваў гэты дужа істотны момант
аўтар, шчыры працаўнік па пры-
званню і ўсвядомленаму абавязку.
– Можа каму і гэты мой артыкул
не падабаецца, у якім я выказваю
крыўды. Але тут не ходзіць пра
мяне, але пра жыццё беларускай
арганізацыі і тыя беларускія часо-
пісы, што заўчасна памерлі праз
несвядомую дзейнасць некаторых
людзей. Кожны з нас робіць па-
мылкі, але на некаторыя з іх не
можа быць апраўдання. Людзі
павінны памятаць, што на свеце
многа што мяняецца і ўсякія хіт-
рыкі, ашуканствы, нажывы і пра-
ступствы толькі да часу”. І з аў-
тарам можна пагадзіцца. Дарэчы,
амаль усе нумары гэтага часопісу
я маю ў сваёй хатняй бібліятэцы.
Ды і сяды-тады друкаваўся на
яго старонках, асабліва што да-
тычыць праваслаўнай гісторыі,
тых жа Жыровічаў, гутаркі з пра-
васлаўнымі святарамі, вершы і
г.д. Цяпер гэта ўжо гісторыя.
З 1946 года Юры Весялкоў-
скі жыў у Лондане. Працаваў на
розных работах, у тым ліку на
фабрыцы на Актон Таўн у Сі-
Ай-Ві, потым у фірме „Брытыш
Гір Грайндыбанк” і на фабрыцы
„Інтэрнашанал Тайм Рэкордынг”.
Свой жыццёвы шлях беларус са
Стаўбцоўшчыны апісаў у кнізе
„Няясна мроіліся новыя дарогі”
(Лондан, 1997). Ва „Уводзінах”
да яе доктар гістарычных навук
Антон Мірановіч адзначыў, што
„ўспаміны Юрыя Весялкоўскага
набліжаюць чытачу вобраз бела-
рускай эміграцыі ў Вялікабрыта-
ніі, знаёмяць з іх палітычным,
рэлігійным і прафесійным жыц-
цём. Чытачы атрымаюць таксама
добрае і аўтэнтычнае апісанне па-
дзей, якія адбыліся ў 1939-1944
гадах на тэрыторыі Беларусі…”.
Акрамя вышэй названых вы-
данняў з друку выйшлі кнігі
Юрыя Весялкоўскага: „Што пры-
вяло Армію Краёву на Беларусь?”
(Лондан, 1995), „Беларусь у Пер-
шай сусветнай вайне” (Беласток-
Лондан, 1996), „Нарысы па гісто-
рыі Беларусі. Частка I – да 1384
года” (Беласток-Лондан, 1998),
„Па слядах Другой сусветнай
вайны” (Вільня, 2002), „Нарысы
па гісторыі Беларусі” (Беласток-
Лондан, 2002), „Рабы ў старажыт-
ным і сучасным свеце” (Беласток-
Лондан, 2003), „Ад Гарбачова да
Белавежы” (Беласток-Лондан,
2004), а таксама зборніка вершаў
„Каляды на чужыне” (Вільня,
1999) і іншыя.
Сяргей Чыгрын
Фотаздымкі з архіва
аўтара ■
Аўтабіяграфічная кніга Юры Весялкоўскага і часопіс, які ён выдаваў
►

21. 21
II.2024
Czasopis
n
Drugie płuco historycznego Górnego Śląska
lubięodwiedzaćzimą.Wtedyjegopłaskiejak
stół i nierównomiernie zasiedlone równiny
przypominają niziny na Podlasiu. Brakuje
jednak naturalnych barier przed wiatrem i
przenikającym zimnem, jakimi są podlaskie
lasy i puszcze. Dlatego odwiedzając Opolsz-
czyznę od 2022 roku, zwykle na początku
stycznia, ubieram się odpowiednio. Bowiem
wsamotnegopieszegowędrującegonaprze-
łaj po rozrzuconychwsiachwiatruderzanie-
miłosiernie. Niczym niezmącone powietrze
pozwala zaś dostrzec cel wędrówki na dłu-
go przed jego osiągnięciem. Najczęściej ko-
ściół, albo pałac majaczący niczym drogo-
wskaz na pustkowiu.
Opolszczyzna ma też swoją „śląską” Częstochowę,
czyli Górę Św.Anny (Annaberg). Obok Biskupiej Kopy
to najwyższe wzniesienie w województwie. Ze zboczy
widać elektrociepłownię w Zdzieszowicach. Stąd łatwo
o wspomnienie aglomeracji górnośląskiej i jej okolic.
Zwałów węgla, czerwonej cegły, spalenizny w powie-
trzu koło Radlina i Rybnika. Tu mimo dymów unoszą-
cych się nad zakładem powietrze zdaje się być czyste i
dodatkowo odświeżone lekką zimową zawieją.
Góra Św.Anny zaś na swoje miano świętej, czy raczej
uświęconej krwią nekropolii zasłużyła już sto lat temu.
To wtedy, w 1921 r., przez pięć dni zacięte boje o stra-
tegiczne wzgórze toczyli powstańcy śląscy z armią nie-
miecką. Zaciętość tych zmagań była tak wielka, że na
wyniki plebiscytów mało kto wtedy zwracał uwagę. O
ile głosy za Niemcami przeważały w miastach, a za Pol-
ską najczęściej we wsiach, to w niektórych miejscach
takiej prawidłowości nie było. W Zdzieszowicach mi-
nimalnie wygrała opcja, by pozostać przy Berlinie (533
do 479 głosów). Obie strony korzystały jednak z usług
ochotników, jacy ze Śląskiem i jego tożsamością mieli
niewiele wspólnego, bo przyjeżdżali albo z Polski wła-
ściwej, albo odległych zakątków Niemiec. Ponieważ
wojna trwała z przerwami już trzeci rok, a dla walczą-
cych liczyło się, by po prostu wyprzeć przeciwną stro-
nę z jak największego terenu, najbardziej przegranymi
stali się śląscy autochtoni. Poza faktycznie zaangażowa-
nymi było morze takich, co dostrzegali bezsens strzela-
nia do swoich sąsiadów.
Atmosferę walk o Świętą Annę przenosi w realia
współczesnego ciężkiego metalu industrialnego ze-
spół „Oberschlesien” w utworze „Annaberg”. Ta gru-
pa z Piekar Śląskich zawsze najlepiej czuje się w swym
mateczniku, stąd uczestnicy koncertu w Tychach, w ja-
kim uczestniczyłem pod koniec zeszłego roku, śpiewa-
li razem z wokalistą Dawidem Nagietem:
Płakały matki
Płakały fatry
Płakały szwestry
Reportaż
Mateusz Styrczula
Kręte ścieżki
tożsamości
Elektrociepłownia w Zdzieszowicach, widok z Góry Św. Anny
►

22. 22 II.2024
Czasopis
n
Reportaż
Płakały starki
Płakały braty
Tych z łobu stron
Płakoł nom Ślonsk
Łod wszystkich dom
Darymny bol
Darymno śmierć
Darymny bol
Płytki grob
Matki herc
Annaberg
Leżom kajś w dole
Matki ich szukały
Choć sie opytały
Między ludźmi wsandy
Żodnej już podpory
Dyć niy bydom miały
Choćby swoje łoczy
Cołkiem wypłakały
(...)
Choćby z matek łez
Drugo Odra była
Jesce by tych synków
Im niy łożywiła
Ej, ćwierkejcie łonym
Wy ptosecki boże
Kiedy żodno matka
Znoleźć wos niy może
Kaj żeś jest?
Wołam cię
Kaj żeś jest?
Matki herc
Kaj żeś jest?
Annaberg!
Wołom cię
Annaberg!
Matki herc
Annaberg!
Dziś na Anabergu – Górze Świyntoj Anny, jak mówi
się po śląsku – modlą się Polacy z całego kraju, a raz do
roku w równie podniosłej atmosferze opolscy Niemcy.
Obok Białorusinów na Podlasiu i Ślązaków to trzecia
tak stygmatyzowana obcą agenturalnością mniejszość w
Polsce. Zresztą sami Ślązacy mają z tym Opolem pewną
zagwozdkę. Moja przyjaciółka Ślązaczka, z którą mam
kontakt jeszcze ze studiów, wyjaśniała mi:
– W Katowicach, Zabrzu czy Chorzowie nigdy nie
mów, że Opolszczyzna to Śląsk.
– Dlaczego? Przecież to Opole było kiedyś stolicą
„Oberschlesien”?
– Niby tak, ale nawet ja jako młoda dziewczyna wzru-
szałam na to ramionami z pogardą. To może nie do koń-
ca tak jak nazwać Zagłębie Śląskiem, ale coś w ten de-
Koncert zespołu„Oberschlesien”w Tychach
►

23. 23
II.2024
Czasopis
n
seń. Lepiej nie, jeśli nie szuka się problemów na jakichś
familokach np.
– Ale w drugą stronę to działa? Ze strony Opolszczy-
zny?
– W drugą już tak, ale niezbyt często, mam wrażenie.
Sytuacja Niemców opolskich jak i kadłubowego two-
ru, jakim jest najmniejsze województwo w kraju, była
niezwykle zagmatwana już od samych początków. Stąd
podobieństwa do problemów mniejszości białoruskiej
na Podlasiu narzucają się same. O ile podlaskie BTSK
i niemieckie NTSK mogły działać w ograniczonym za-
kresie już po odwilży 1956 roku, to największą organiza-
cję mniejszości niemieckiej w kraju – Towarzystwo Spo-
łeczno-Kulturalne Niemców na Śląsku Opolskim – za-
łożono dopiero w 1990 roku. I to teoretycznie na ger-
manofońskiej pustyni. W województwie, jakie jak przy-
stało na modelowe Ziemie Odzyskane zamieszkuje wy-
łącznie „szczep piastowski”, z upadkiem socjalizmu coś
się zmieniło. Nagle okazało się, że to tam, a nie w wo-
jewództwie wrocławskim, czy na Mazurach, jak grzy-
by po deszczu powstawały lokalne oddziały organiza-
cji polskich Niemców.
Działające na zasadzie klubów dyskusyjnych koła DFK
(Niemieckie Koła Przyjaźni) w 1991 widać były już w
prawie każdej gminie zachodniej Opolszczyzny. W tym
samym czasie, gdy na Podlasiu skrzydła rozwijał BAS,
a na Suwalszczyźnie podnosili głowy równie ośmieleni
zmianą systemu Litwini, Opolszczyzną wstrząsnęło prze-
budzenie, jakiego większość etnicznych Polaków się nie
spodziewało, ale poza skrajną prawicą akceptowało w
związku z otwarciem się na sojusz z RFN. Tu rodzi się
pytanie, na jakie szukałem odpowiedzi podczas wycie-
czek do gmin, w których Niemcy opolscy stanowili przy-
najmniej 20 proc. mieszkańców. Biała (Zulz), Głogówek
(Oberglogau), czy teraz Kamień Opolski (Gross Stein),
Pruszków (Pruskau) – na tam Niemcy są Niemcami, a na
ile zgermanizowanymi Ślązakami?
W Pruszkowie zagadnąłem sprzedawczynię piekarni,
rozczarowany że na ulicach nie dość, że nie słyszę nie-
mieckiego, to rzadko słyszę nawet śląski. Uśmiechnię-
ta pani za ladą odrzekła, że... jest Ukrainką i, że ona nic
nie wie. Wysoki jegomość koło sześćdziesiątki o świ-
drująco niebieskich oczach, który do mego wejścia to-
czył z tą panią pogawędkę, okazał się być miejscowy.
Poniekąd.
– Ja urodziłem się w Kazimierzy Wielkiej. Wie pan
gdzie to?
–Małopolska?
– Dzisiaj to Świętokrzyskie, no ale tak – Małopolska.
Stamtąd przyjechałem tutaj do pracy. Tu był przemysł,
robota. Mieszkałem w Złotnikach, tu pod Prószkowem.
A potem pojechałem jak większość do „rajchu”. I wie
pan co – ja lepiej mówiłem po niemiecku niż ci Niem-
cy farbowani. Bo oni używali jakiegoś miksu, mieszali
słowa...Ni to śląski, ni to polski, ani niemiecki. Oni my-
śleli, że pojadą tam na jakieś lepsze stanowiska. A kła-
dli bruk, fugi, wykończeniówka, czasem po prostu no-
szenie na budowie czego się da.
– No dobrze, ale jak pan tłumaczy to, że są tutaj dekla-
racje niemieckie. W kolejnych spisach powszechnych, za
każdym razem jest tu pełno takich głosów. Na miejskim
ratuszu obok polskich wiszą tabliczki po niemiecku.
– Powiem panu tak. Przecież ci, którzy faktycznie byli
Niemcami, to w 1945 roku wyjechali stąd, albo ich prze-
Stara zabudowa w Prószkowie Tablice dwujęzyczne
►