Tema teórico que analiza as características do liberalismo, as revolucións liberais, a restauración e o nacionalismo decimonónico

1. TEMA 2
REVOLUCIÓNS LIBERAIS,
RESTAURACIÓN E NACIONALISMO
1.- O LIBERALISMO
O liberalismo é unha ideoloxía e unha práctica política que defende a liberdade como
principio básico de todas as actividades humanas. Xurdiu a finais do século XVIII e
constituíu a base dos programas das revolucións burguesas que trataban de eliminar
o sistema do Antigo Réxime. Estas revolucións afectaron a Europa e América nas
décadas finais do século XVIII e as iniciais do XIX.
1.1.- Principios xurídicos, políticos e económicos
• O individuo como base sobre a que se deben establecer as relacións políticas,
sociais e económicas; o interese individual está por riba de calquera grupo ou
clase.
• Existencia de dereitos e liberdades individuais que toda sociedade debe
defender e protexer: dereito á vida, á liberdade individual, propiedade, liberdade
de expresión, de reunión,....
• A liberdade de mercado sen intervención económica do Estado.
• A propiedade individual, garantida e protexida pola lei.
• A igualdade xurídica de todas as persoas ante a lei, eliminando calquera
privilexio.
• Participación política dos cidadáns mediante a elección dos seus representantes
(dereito ao voto ou sufraxio).
• Soberanía nacional, a soberanía reside na nación formada polo conxunto de
cidadáns que viven nun país.
• A separación de poderes de acordo coa función que desempeñan: executivo
(goberno), lexislativo (parlamentos) e xudicial (tribunais).
• A constitución ou lei suprema na que se recollan por escrito os dereitos, as
liberdades e as bases do réxime político vixente.
• O Estado de Dereito ou sometemento de todas as institucións e individuos ás leis
vixentes.
1.2.- As tendencias do liberalismo
As diferenzas sobre a concesión de determinados dereitos e liberdades provocaron, no
século XIX, a división en dúas tendencias:
• O liberalismo doutrinario ou conservador que defendía que unicamente tiñan
dereito a participación política os cidadáns con certo nivel de riqueza (sufraxio
censatario).
• O liberalismo democrático, de tendencia progresista, que defendía a
participación política de todos os cidadáns maiores de idade (sufraxio universal),
que é a base da democracia.
2.- INDEPENDENCIA E REVOLUCIÓN EN EE.UU
A primeira revolución liberal desenvolveuse nas colonias inglesas de América do
Norte. En 1776, as 13 colonias proclamaron a súa independencia de Inglaterra e
Dpto. Xeografía e Historia Tema 2 Páx. 1

2. construíron un novo modelo político baseado nos principios liberais.
2.1.- As causas da rebelión
Desde principios do século XVII, a
franxa costeira de América do Norte
(leste) foi ocupada por colonos
ingleses. Tiñan certo autogoberno,
limitado polas leis que lles obrigaban
a comerciar obrigatoriamente coa
metrópole (Inglaterra), pero unha
serie de causas fixeron que a ideas de
independencia fose gañando
partidarios entre os colonos:
1.- O Parlamento inglés aumentou a
partir de 1763 os impostos ás
colonias. Os colonos opuxéronse á
suba e Inglaterra castigou aos
rebeldes. Esta situación provocou actos
de protesta como o Motín do Té de
Boston (1773).
2.- Durante o XVIII as trece colonias
acadaran unha gran prosperidade
económica pero carecían de representantes políticos no Parlamento de Londres.
3.- As ideas ilustradas de igualdade e liberadade fóronse extendendo polas colonias.
2.2.- A Declaración de Independencia e a guerra
En 1775 producíronse os primeiros enfrontamentos entre a metrópole e as colonias. Ao
mesmo tempo que facían a guerra contra os ingleses cada colonia converteuse nun
Estado con goberno propio, organizando segundo os principios liberais recollidos en
declaracións de dereitos, como a redactada en Virxinia. O 4 de xullo de 1776, as 13
colonias fixeron a Declaración de Independencia, redactada por Tomas Jefferson, pola
que nacían os EE UU.
A guerra foi longa e desigual. As tropas norteamericanas, formadas por voluntarios e que
recibiron a axuda de Francia e España, enfrontáronse aos exércitos británicos. Os
resultados adversos obrigaron a Gran Bretaña a asinar a paz e recoñecer a
independencia dos EE UU en 1783 (Paz de Versalles).
2.3.- O novo modelo político
Paralelamente á guerra, cada colonia converteuse nun Estado con goberno, leis e
constitución propias e diferentes.
En 1787, os 13 estados pactaron a creación dunha república federal na que cada
Estado conservaba gran parte da súa soberanía, pero cedía competencias a un
goberno central ou federal dirixido por un presidente. Os principios sobre os que se
debía sustentar a nova república foron instaurados na Constitución dos EE UU na que
se promulgada a separación de poderes e se establecían os dereitos dos cidadáns.
No ano 1789 foi elixido como 1º presidente dos EE UU George Washington.
A influencia dos acontecementos americanos foi enorme. Os EE UU foron as primeiras
colonias en independizarse da súa metrópole e o primeiro país onde se implantou un
novo réxime baseado nos principios liberais.
3.- A REVOLUCIÓN FRANCESA E O IMPERIO NAPOLEÓNICO
Entre 1789 e 1815 toda Europa viuse sacudida polo desenvolvemento da Revolución
Francesa e a formación do imperio napoleónico.
Dpto. Xeografía e Historia Tema 2 Páx. 2

3. 3.1.- 1789: O inicio da revolución e as súas causas
Entre as causas xerais que provocaron a revolución destacan as:
• Económicas: A creba financeira da monarquía francesa polos gastos da corte a
os conflitos bélicos. Tamén os anos anteriores á revolución foran anos de malas
colleitas e de suba dos prezos dos produtos básicos.
• Sociais: A tensión social existente en Francia era moi forte, pois todos os
estamentos reclamaban cambios e amosaban as súas queixas sobre a situación
vixente, especialmente a burguesía que reclamaba poder político.
• Políticas: O goberno de Luís XVI amosábase incapaz de solucionar os problemas.
• Ideolóxicas: A difusión das ideas ilustradas e o impacto da revolución
americana na sociedade francesa.
O inicio da revolución desenvolveuse do seguinte xeito:
• A negativa dos privilexiados a pagar impostos obrigou ao rei a convocar os
Estados Xerais, a asemblea de representantes dos tres estamentos, que era a
única que podía aprobar novos impostos (non se reunía desde 1614).
• Na reunión dos Estados Xerais en París, os representantes do Terceiro estamento
esixiron que as reunións fosen conxuntas e que se votase por individuos e
non por estamentos. O seu obxectivo era facerse co control das decisións que
tomasen, pois eran a maioría numérica; pero se o voto era por estamentos, terían o
control a nobreza e o clero. Os privilexiados opuxéronse.
• A formación da Asemblea Nacional. Ante a negativa dos privilexiados, os
representantes do Terceiro estamento decidiron formar unha Asemblea Nacional á
que consideraron como a única representación lexítima da nación francesa e a
única que podería lexislar. Esta decisión era revolucionaria, pois alteraba as bases
tradicionais do poder. O rei intentou disolvela pero non foi capaz.
• As masas populares de París o 14 de xullo de 1789 asaltaron a Bastilla (feito
detonante da revolución), o cárcere real considerado como símbolo da
arbitrariedade do rei.
• No mundo rural, as noticias dos acontecementos e o medo ás represalias dos
privilexiados provocaron unha vaga de medo e ataques ás propiedades da
nobreza (Grand Peur).
3.2.- 1789-1792: A monarquía constitucional
Co triunfo popular (do Terceiro Estado) desapareceu o poder absoluto do rei. A
Asemblea Nacional comezou a gobernar e aprobar novas leis:
• Abolición do réxime feudal (1789), eliminando os impostos e dereitos dos
señores sobre o campesiñado, tamén o décimo.
• A Declaración dos Dereitos do Home e do Cidadán (1789): na que se
recoñeceron dereitos como a liberdade, a igualdade ante a lei, propiedade
individual...
• A primeira constitución francesa de 1791 que establecía, como forma de
goberno a monarquía constitucional baseada na soberanía nacional e na
separación de poderes, conservando o rei o poder executivo.
O rei conspiraba contra estas medidas liberais, mesmo tentou fuxir de Francia (Fuga de
Varennes). Ante o temor á expansión das ideas revolucionarias, austríacos e prusianos
invadiron Francia en 1792. Realizáronse entón eleccións xerais por sufraxio universal
masculino; e formouse una nova Asemblea, chamada Convención, que aboliu a
monarquía e proclamou a república.
Dpto. Xeografía e Historia Tema 2 Páx. 3

4. 3.3.- 1792-1804: A Primeira República Francesa
As diferenzas ideolóxicas dos revolucionarios deron lugar a formación de diferentes
grupos políticos como os xirondinos ou os xacobinos. Así, sucedéronse os seguintes
gobernos:
• A Convención (1792-1795): Foi un sistema no que unha Asemblea asumía todos
os poderes. Luís XVI e a súa muller (Mª Antonieta) foron executados na
guillotina (1793). Tomáronse medidas drásticas contra os inimigos da revolución
(aplicación do Terror). Estableceuse un réxime ditatorial dirixido por Robespierre
apoiado polos xacobinos e os sans culottes.
• O Directorio (1795-1799): foi un goberno (poder executivo) formado por cinco
membros. Estivo controlado polos xirondinos. Nas numerosas guerras contra os
reinos veciños destacou o xeneral Napoleón Bonaparte.
• O Consulado (1799-1804): En 1799, Napoleón deu un golpe de estado (18 de
brumario) e estableceu un goberno presidido por el, co título de Cónsul, pero sen
abolir a República. O seu prestixio continuou aumentando cos numerosos
triunfos militares. Napoleón pacificou Francia, centralizou o Estado, unificou os
códigos de xustiza (Código Napoleónico), reformou a educación e chegou a un
acordo co Papa (Condordato de 1801), quen recoñeceu ao seu goberno a cambio
de establecer o catolicismo como relixión da maioría dos franceses e soster
economicamente ao clero.
3.4.- 1804-1815: O imperio napoleónico
En 1804 Napoleón, aproveitándose dos seus éxitos militares e da concentración de
poderes nas súas mans proclamouse emperador.
• Francia converteuse nun imperio que iría medrando polas anexións de novos
territorios. Napoleón reorganizou o mapa europeo, colocando a membros da súa
familia á fronte de diferentes reinos veciños, e eliminando neses territorios as
institucións do Antigo Réxime. Pero a ocupación militar provocou o
rexeitamento neses países.
• Enfrontamento contra Inglaterra: derrota no mar (derrota de Trafalgar de 1805
na que a armada hispano-francesa foi derrotada pola inglesa), e fracasou no
intento de bloqueo continental a Inglaterra.
• Fracaso nas invasións de España e Rusia: en 1808 tentou conquistar Portugal,
Dpto. Xeografía e Historia Tema 2 Páx. 4

5. atravesando España; pero a presenza das tropas napoleónicas agravou a crise da
monarquía de Carlos IV, quen perdeu o trono por un golpe de estado dirixido polo
seu fillo Fernando VII. Aproveitando esta crise, Napoleón destituíu os Borbóns do
trono de España e nomeou rei a seu irmán Xosé I Bonaparte. Estes cambios non
foron aceptados pola maioría da sociedade española, que combatiu aos franceses
mediante unha guerra de guerrillas que desgastou as tropas invasoras. En 1812
Napoleón decidiu invadir Rusia pero esta invasión rematou nun fracaso.
• Fin do Imperio: Inglaterra, Rusia, Suecia, Prusia e Austria formaron unha gran
coalición antifrancesa. A finais de 1813 Napoleón foi derrotado en Leipzig,
perdendo todas as posesións do imperio. En 1814, Francia foi invadida e
Napoleón abdicou. En toda Europa e restaurouse o Antigo Réxime, volvendo ao
trono as vellas dinastías. Napoleón foi enviado a prisión na illa de Elba. En 1815
fuxiu e recuperou o goberno (Imperio dos cen días), pero foi derrotado
definitivamente en Waterloo. Encarcerado na illa inglesa de Santa Helena (no
medio do Atlántico), faleceu en 1821.
4. A RESTAURACIÓN ABSOLUTISTA
Tras a derrota de Napoleón, en toda Europa foron restauradas as monarquías
absolutas. Pero, a pesar da súa persecución, as forzas liberais loitaron por abolir o
absolutismo.
Os reinos vencedores de Napoleón, Austria, Prusia, Rusia e Gran Bretaña, reunidos
nun Congreso en Viena (1814-1815), adoptaron distintos acordo:
• Restableceron o Antigo Réxime repoñendo nos seus tronos aos monarcas
absolutos depostos polos franceses.
• Modificaron o trazado das fronteiras de Europa. Creáronse estados tapóns ao
redor de Francia: Reino dos Países Baixos (incluía Bélxica), Confederación
Helvética e o Reino de Piamonte-Sardeña; Noruega queda unida ao Reino de
Suecia; Rusia, Austria e Prusia repartíronse entre si territorios en Europa e Gran
Bretaña incrementou o seu imperio ultramarino.
Estes acordos baseáronse en tres principios: lexitimismo, que establece que só poidan
reinar as dinastías tradicionais e lexítimas; absolutismo, que derrogaba as leis e
reformas liberais; equilibrio internacional, para impedir que un reino sexa moito máis
poderoso que os demais.
Para asegurar a nova
situación Austria, Prusia
e Rusia asinaron o
Tratado da Santa
Alianza (1815), polo que
se comprometían a
prestarse axuda e a
intervir militarmente a
favor dun rei que
estivese presionado
polos liberais (caso de
España en 1823).
A figura clave da
Restauración foi o
chanceler austríaco
Metternich.
Dpto. Xeografía e Historia Tema 2 Páx. 5

6. 5. AS VAGAS REVOLUCIONARIAS LIBERAIS
A pesar da restauración do absolutismo, as ideas liberais continuaron espallándose por
Europa. Os liberais co apoio da burguesía subleváronse contra os monarca
absolutos, dando orixe a tres vagas revolucionarias arredor dos anos 1820, 1830 e
1848.
• As revolucións de 1820 iniciáronse en España (onde Riego se levantou contra a
monarquía absoluta de Fernando VII), espallándose a Nápoles, Portugal ou Grecia,
que proclama a independencia do Imperio Turco en 1822.
• As revolucións de 1830 comezaron en Francia (onde a monarquía absoluta de
Carlos X de Borbón foi substituída pola liberal de Luís Filipe de Orleans) e
estendéronse a Bélxica, que logrou a independencia dos Países Baixos, Polonia,
estados italianos e alemáns.
• A vaga revolucionaria de
1848 (“primavera do
pobos”) mesturou ideais
liberais e nacionalistas.
Partiu de Francia, onde se
derrubou a monarquía de
Luís Filipe de Orleans e se
proclamou a Segunda
República, e tamén afectou
a Prusia, Austria e territorios
alemáns e italianos.
A mediados do século XIX, os
procesos revolucionarios só
lograron eliminar o Antigo Réxime
en Europa Occidental. En cambio,
en Europa Central púxose de
manifesto a forza crecente dos
nacionalismos.
6. NACIONALISMOS E NOVOS ESTADOS EN EUROPA
Desde finais do século XVIII, xurdiron en Europa movementos nacionalistas que deron
lugar á formación de novos Estados. O nacionalismo estendeuse, sobre todo, por
territorios que estaban sometidos a un poder estranxeiro ou por aqueles que aspiraban a
formar un estado político independente.
6.1. NACIÓN E NACIONALISMO
A revolución liberal trouxo consigo a aparición do concepto de soberanía nacional, o que
obrigou a precisar o termo:
• A nación considérase que é unha comunidade de individuos que vive nun
territorio e que ten a conciencia ou o sentimento de pertencer a un colectivo
diferenciado. Aspectos como pertencer á mesma cultura, ter a mesma lingua ou
ser da mesma raza eran básicos no nacionalismo decimonónico.
• O nacionalismo é unha corrente política que considera a propia colectividade
como unha nación, cun Estado independente, e defende os seus intereses fronte
aos demais. Pode adoptar diversas modalidades:
◦ Nacionalismo de afirmación, cando os nacionalistas loitan por conseguir que
Dpto. Xeografía e Historia Tema 2 Páx. 6

7. a súa comunidade sexa considerada como unha nación e por formar un
Estado independente.
▪ Este proceso pode levar a separación dun Estado máis amplo
(nacionalismo separatista)
▪ Mediante a unión das distintas fraccións da nación repartidas entre
diversos estados (nacionalismo de unificación);
◦ Nacionalismo de consolidación ou de Estado, aqueles nacionalismos que
defenden a integridade, os valores e o engrandecemento do seu Estado-
Nación independente.
6.2. A UNIFICACIÓN ITALIANA
Tras o Congreso de Viena, a península italiana quedou dividida en sete estados: os
Estados Pontificios, gobernados polo Papa; o reino Lombardo-Veneto dominado por
Austria ; Módena e Toscana en mans de príncipes austríacos ; Parma e o reino das
Dúas Sicilias gobernados por membros da dinastía Borbón, e o reino de Piemonte-
Sardeña no que reinaban os Savoia, unha dinastía de orixe italiana .
O desexo de formar unha única nación estaba moi estendido e contaba co apoio de
intelectuais, políticos e artistas (Manzzini, Verdi...), pero tamén había razóns
económicas pola necesidade de unificar o norte industrial co sur agrícola.
Nas revolucións de 1820, 1830 e 1848, os liberais tentaron eliminar o absolutismo e
facilitar a unificación, pero fracasaron. Só no reino de Piemonte-Sardeña lograron
establecer en 1849 unha monarquía constitucional con Víctor Manuel II. A partir de
entón, o proceso de unificación organizouse en torno a este reino e estivo dirixido
polo presidente do seu goberno, Camilo Benso, conde de Cavour.
O proceso de unificación foi rápido grazas á combinación da diplomacia
internacional, as accións do exército de Piemonte e o labor dos camisas vermellas
dirixidos por Garibaldi. O proceso realizouse en varias fases: entre 1859-1860, Víctor
Manuel II incorporou Lombardía e os ducados centrais, mentres que Garibaldi
conquistaba o reino das Dúas Sicilias; en 1861 creouse o reino de Italia; en 1866
produciuse a anexión do Véneto e a unificación culmina en 1870 coa entrada en Roma
das tropas de Víctor Manuel e a desaparición dos Estados Pontificios. Comezou dende
aquela a chamada “Cuestión romana”.
Dpto. Xeografía e Historia Tema 2 Páx. 7

8. 6.3. A UNIFICACIÓN ALEMÁ
No Congreso de Viena constituíuse a Confederación Xermánica, formada por 39
Estados, na que destacaban o reino de Prusia e o imperio austríaco. A pesar da
fragmentación, entre os alemáns había unha forte idea de unirse nunha nación. O
precedente da unión de alfándegas (Zollverein) en 1834 axudou nese obxectivo.
As propostas de unificación chocaban coa oposición dos gobernantes e co dilema de
incluír ou non a Austria. Prusia foi o motor da unificación. En 1862, o rei Guillerme I de
Prusia nomeou chanceler a Otto von Bismarck quen foi o verdadeiro arquitecto da
unificación. Para alcanzala, emprendeu tres guerras vitoriosas:
• A primeira (1864), aliada con Austria, contra Dinamarca para anexionarse os
territorios daneses habitados por alemáns.
• A segunda (1866) contra Austria para excluíla da unificación.
• A terceira (1870) contra Francia para cohesionar aos alemáns e anexionarse os
territorios franceses de Alsacia e a Lorena.
En 1871, no palacio francés de Versalles, Guillerme I foi proclamado emperador (Káiser)
de Alemaña. Nacía o II Imperio Alemán (II Reich).
6.4. NACIONALISMOS NA EUROPA DANUBIANA E BALCÁNICA
A comezos do século XIX, a conca do Danubio e os Balcáns estaban dominados por
dous imperios: o austríaco e o turco. Pero neses territorios vivían numerosas etnias
que desexaban crear os seus propios estados.
• A formación do Imperio austrohúngaro. As ideas nacionalistas e liberais foron
espallándose polo imperio austríaco. Na revolución de 1848 os húngaros
proclamaron a súa independencia, pero foron sometidos polos austríacos. No
entanto, e tras longas negociacións, en 1867 o imperio quedou dividido en dúas
partes autónomas: unha controlada por Austria e outra por Hungría, pero
mantendo un único emperador. Nacía o imperio austrohúngaro.
Dpto. Xeografía e Historia Tema 2 Páx. 8

9. • Os novos estados dos Balcáns. Na zona controlada polo imperio turco, as
reivindicacións nacionalistas e as actuacións de Austria e Rusia provocaron a
formación de principados e reinos. Dende principios do século XIX e sobre todo
dende o Congreso de Berlín (1878) establecéronse importantes cambios que
reduciron considerablemente o dominio turco en Europa: Montenegro, Serbia e
Grecia e Romanía convertíanse en estados independentes; Bosnia-
Hercegovina pasaba a depender do Imperio Austrohúngaro; Bulgaria
convertíase en principado autónomo dependente dos turcos ata obter a
independencia no ano 1908.
Dpto. Xeografía e Historia Tema 2 Páx. 9

10. 7.- NEOCLASICISMO
Características xerais do Neoclasicismo:
● Os artistas imitan a arte grega e romana.
● Descubrimento das ruínas de Pompeia.
● París: centro artístico.
ARQUITECTURA:
• Uso de arcos de medio punto, frontóns, grandes cúpulas, ordes clásicas.
• Artistas/arquitectos: Soufflot (Francia), Villanueva (España), Schinkel e Langhans
(Alemaña). Porta de Brandeburgo Langhans
ESCULTURA:
● Esculturas que se inspiran nas formas e no canon greco-romano.
● Temas mitolóxicos.
● Escultores: Canova e Thorwaldsen
PINTURA:
● Predominio dos temas históricos
● Dominio do debuxo sobre a cor
● Pintores: Ingres, David, Madrazo, Mengs
Dpto. Xeografía e Historia Tema 2 Páx. 10