De coronapandemie is een zeer uitzonderlijke episode in ons modern bestaan, maar we blijven geloven dat deze donkere wolk een zilveren randje zal hebben. Ondanks de vele tegenslagen en nieuwe spanningsvelden, is onze samenleving veerkrachtig gebleken. Soms met vallen en opstaan, maar de gezondheidszorg, het onderwijs en organisaties in het algemeen hebben snel geschakeld. Heel wat ondernemingen hebben zichzelf heruitgevonden. Digitale transformatie, een toekomstgericht hr-beleid, participatief ondernemen, duurzaamheid… het staat allemaal plots veel nadrukkelijker op de agenda. Corona is ook voor beleidsverantwoordelijken op alle niveaus een kans om te leren uit fouten. Deze crisis heeft op pijnlijke wijze een aantal van onze bestuurlijke tekortkomingen herbevestigd: te veel bureaucratie, te weinig professionalisme en te veel politieke inmenging belemmeren adequate besluitvorming in dit land. Hervormingen zijn nodig om het geloof in onze instellingen niet verder te laten afkalven.

1. Corona, een jaar later
Inspiratienota 122, maart 2021
1
Auteurs: Hans Diels, Jochanan Eynikel, Serge Huyghe, Geert Janssens en Gino Vijncke

2. 1. Brede maatschappelijke impact
– Socio-economische reactie
– Psychosociale reactie
– Pandemiemoeheid
2. Wendbare organisaties
– Zelfdeterminatie
– Fysiek veraf, psychologisch nabij
– Digitale acceleratie
3. Multipolaire wereldorde
– Grenzen terug van nooit weggeweest
– Gelijk speelveld
– Kortzichtig nationalisme
– Klimaatactivisme
4. Bestuurlijke kwaliteit en heldere communicatie
– Een hard verdict
– Bestuurlijk deficit
– Pertinente beleidsadviezen
5. Naar een beter normaal
2
Corona, een jaar later

3. 3
De coronapandemie heeft zowat elk vitaal maatschappelijk onderdeel in de
problemen gebracht: gezondheidszorg, economische sectoren, onderwijs,…
→ psychosociale gevolgen
→ repercussies op arbeidsmarkt
→ versnelling van aantal internationale en verhoging van geopolitieke
onzekerheid
bedreigingen, maar ook kansen
westerse kapitalisme staat meer dan ooit op een kruispunt
• echte kans om de wereld beter te maken
• opportuniteit voor organisaties en overheden om zichzelf heruit
te vinden
Corona, een jaar later

4. 4
Reactie op pandemische schok volgens verschillende snelheden
• Adequate beleidsmatige reactie op korte termijn met tal van
ondersteunende maatregelen
• Moeizame aanvaarding van de nieuwe realiteit → pandemiemoeheid
1. Brede maatschappelijke impact
Socio-economische reactie
• Beleid: veel te wensen overgelaten (heldere communicatie, ontbreken van
degelijk ‘test, trace en track’-systeem, traag vaccinatieprogramma), maar
wel snelle invoering van concrete maatregelen (tijdelijke werkloosheid,
instellen van schuldmoratoria, betalingsuitstel voor fiscale en sociale
heffingen, voorzien van waarborgen en liquiditeitsgaranties, akkoord met
de banken…)
• Ook adequate Europese beleidsreactie → kritische vragen zijn nodig bij de
wijze waarop deze middelen zullen worden besteed, maar geldkraan ver
opendraaien is onvermijdelijk om de uitzonderlijk hoge kosten van deze
crisis gefinancierd te krijgen → discussie moet gaan over de timing en
snelheid waarmee maatregelen en middelen worden teruggetrokken uit de
economie wanneer de pandemie onder controle is.

5. 5
• Minder eenvoudig om de psychosociale gevolgen in te dijken: mensen
hebben hun gedrag snel aangepast, maar vaak door angst of onder dwang
→ vroeg of laat mentale weerbots. Lengte van lockdowns, verdwijnen van
sociaal contact en voortdurend uitstellen van perspectief eisen hun tol →
bereidheid om maatregelen te aanvaarden, kalft af.
Emotionele fasen bij rampen
Bron: ETION naar Zunin & Myers (2000)
Psychosociale reactie

6. 6
• Mensen moeten intrinsiek gemotiveerd blijven. Volgens de
zelfdeterminatietheorie zijn de drie psychologische basisbehoeften van
intrinsieke motivatie: autonomie, verbondenheid en competentie (Ryan & Deci,
2000) → de coronapandemie verhindert op vele vlakken deze voorwaarden →
belangrijk om de psychologische schade van de tijdelijke beperkingen niet als
normaal te beschouwen.
• Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie was er in oktober 2020 al sprake
van algemene pandemiemoeheid.
• Nationale Bank schat in dat het welzijnsniveau in 2020 op dieptepunt is beland.
• Jongeren hebben het mentaal hard te verduren. Daarnaast minder goede
onderwijsprestaties en jongere (laaggeschoolde) schoolverlaters komen
moeilijker aan de bak.
• Financiële onzekerheid en moeilijke kredietsituaties in de hard getroffen
sectoren, ook bij zelfstandigen en kleine ondernemingen.
Niet iedereen wordt in gelijke mate getroffen → nieuwe vormen van ongelijkheid
→ verklaart waarom sommige groepen het moeilijker hebben om maatregelen te
aanvaarden → maar deze crisis vergt heel veel solidariteit, op vlak van inkomen
en inzake gezondheidsrisico’s.
Pandemiemoeheid

7. 7
2. Wendbare organisaties
Ook bedrijven voelen de sociaal-emotionele impact van de pandemie →
langdurige sociale en persoonlijke beperkingen hakken in op het mentaal
welzijn van de medewerkers.
• Managers doen er goed aan om mensen te betrekken bij het aanpassen van de
werkorganisatie: inspraak en autonomie verhogen het gevoel van
eigenaarschap en de motivatie om te leren omgaan met de nieuwe context.
• Bepaalde veranderingen zijn wellicht van blijvende aard: meer telewerk, minder
zakelijke verplaatsingen, grotere flexibiliteit met maatwerk.
• Deze crisis biedt de kans om te experimenteren met autonome teams, met
leiderschap vanuit vertrouwen en met nieuwe resultaatsgerichte werkvormen.
COVID-19 is ook een connectiecrisis: informele contacten aan koffieautomaat zijn
weggevallen → cruciaal voor leidinggevenden om ook op afstand in verbinding te
blijven met teamleden en niet enkel op het vlak van werkprestaties.
Zelfdeterminatie
Fysiek veraf, psychologisch nabij

8. 8
Digitale acceleratie
• Deze crisis heeft aangetoond dat organisaties zeer snel kunnen
schakelen (McKinsey, 2020): zeer lovenswaardig, maar ook oorzaak
van heel wat mentale aanpassingsproblemen en onzekerheid.
• Organisaties doen er goed aan om de digitale veranderingen te
omarmen → vanuit rendabiliteitsoogpunt crisis beter doorstaan. Maar
het creëren van draagvlak voor verandering is debet aan aandacht voor
mentale welzijn en het creëren van een veilige omgeving die
verandering omarmt.
COVID-19 heeft een aantal trends versneld.
Bron: McKinsey 2020

9. 3. Multipolaire wereldorde
9
Grenzen terug van nooit weggeweest
Corona heeft de wereld veranderd: grenzen zijn meer dan ooit terug
→ doet ondernemingen nadenken over hun waardeketens:
• nearshoring en reshoring van noodzakelijke toeleveringen
• meer reserve inbouwen in toevoerketting → just in time maakt
plaats voor just in case
Gelijk speelveld?
• Niet uitgesloten dat de verschillende machtsblokken elk op hun
eigen terrein het speelveld zullen opdelen met meer diversiteit aan
nationale spelers.
• Corona duwt de wereld wat verder in de richting van een
multipolaire wereld → zullen VS en Europa binnen die opdeling
terug meer toenadering tot elkaar zoeken?

10. 10
Kortzichtig nationalisme
Corona heeft aangetoond dat internationale samenwerking meer dan
ooit noodzakelijk is, zeker wat betreft de aanpak van grote
vraagstukken als een pandemie of de klimaatopwarming → veel
landen hebben met publieke middelende snelle de ontwikkeling van
een vaccin mogelijk gemaakt ↔ bij de verdeling van de vaccins
kregen nationalistische reflexen de bovenhand: arme landen gaan
daardoor te laat vaccins krijgen.
Klimaatactivisme
De volgende grote crisis zou wel eens het klimaat kunnen zijn → de
uitdaging is ervoor te zorgen dat de vrije markt een kantelpunt bereikt
zodat iedereen gelooft dat er geen weg meer terug is → het bereiken
van een economisch omslagpunt betekent echter nog niet dat we de
opwarming van de aarde binnen redelijke grenzen zullen houden →
klimaatopwarming blijft komende jaren een hot topic.

11. 4. Bestuurlijke kwaliteit en heldere communicatie
11
Schrijnende tekortkomingen in ons politiek en bestuurlijk systeem.
Een hard verdict
In een peergroep van 18 landen behoort België tot het kwadrant met het
slechtste van 2 werelden: zware economische en hoge menselijke tol.
Bron: ETION op basis van data ECDC, Europese Commissie, IMF

12. 12
Bestuurlijk deficit
Drie factoren bepalen in grote mate hoe hard een land economisch wordt
getroffen door corona: de strengheid en lengte van de lockdown (1), het
aandeel toerisme en recreatie in de economie (2) en de bestuurlijke kwaliteit (3).
In een peergroep van 18 landen gerangschikt volgens een index van zes
bestuurlijke sleutelindicatoren (Wereldbank), staat België slechts op de 12de
plaats.
Kwaliteit van het beleid (2019)
Bron: ETION op basis van data Wereldbank (World Governance Inicators)

13. 13
Pertinente beleidsadviezen
• Er is een probleem met het formuleren en implementeren van een
effectief beleid → kwaliteit van publieke dienstverlening en ambtenarij
moeten beter, o.m. door ze onafhankelijk te maken van politieke
inmenging.
• Om de ontwikkeling van de private sector te stimuleren, is er nood aan
een beter regelgevend kader en beleidsvoorbereiding. Specifieke vraag
met betrekking tot subsidiebeleid: komen de geldstromen terecht bij wie
ze zouden moeten toekomen, nl. de zwaksten in onze samenleving?
• Er is ook een probleem inzake het respecteren van de rechtstaat →
gebrek aan vertrouwen in onze instellingen.
• Ten slotte is er de mate waarin burgers het gevoel hebben dat ze worden
gehoord en invloed uitoefenen op wie wordt verkozen om uiteindelijk het
land te besturen → hebben de moeilijke regeringsvorming en recente
politieke schandalen dat gevoel aangetast?

14. • Coronapandemie = zeer uitzonderlijke crisis → ongewone monetaire en
fiscale maatregelen zijn noodzakelijk → echte uitdaging = terugkeer naar
het oude normaal.
• De pandemie heeft ons welzijn zwaar aangetast, maar onze samenleving
is zeer veerkrachtig gebleken.
• Sommige ondernemingen hebben van de gelegenheid gebruik gemaakt
om zichzelf heruit te vinden → kansen liggen voor het grijpen.
Aandachtspunt: snel veranderende internationale context met aanpassing
van de aanbodketens.
• Voor het beleid een kans om te leren uit fouten: aantal bestuurlijke
tekortkomingen herbevestigd.
14
5. Naar een beter normaal
• We blijven geloven dat deze donkere wolk een zilveren
randje zal hebben. Als vaccins bestand blijven tegen
varianten van het virus → op weg naar een definitief
beter normaal → lessen trekken uit deze uitzonderlijke
episode in de geschiedenis.
Download de volledige inspiratienota via
https://etion.be/kennisbank/corona-een-jaar-later