Bestuurslid Peter Fraanje was mede-organisator van het congres The Biobased R/evolution #2 (17 april Building Holland) dat geheel in het teken stond van de opschaling van biobased bouwen en ontwerpen. Hier de samenvatting van deze meeting uit de editie 'Duurzaam Bouwen' van Stedebouw & Architectuur (2-2018).

1. 40
M
oderator van het congres Atto Harsta
(Aldus Bouwinnovatie en Bouwcampus)
was in zijn introductie positief over de
positie van biobased bouwen nu en zeker ook in
de toekomst. “Alle seinen staan op groen voor
biobased bouwen. Dat heeft alles te maken met
de drie transities waar we nu middenin zitten. We
hebben te maken met een grondstoffentransitie,
een energietransitie en een gezondsheidstransitie.
Die drie moeten integraal worden opgepakt en
benaderd, want de ene transitie is niet los te zien
van de andere. Wanneer we met z’n allen kiezen
voor zo’n integrale benadering – eigenlijk is dat
de enige weg – dan betekent dat een enorme
boost voor biobased bouwen. Want biobased
helpt je om in al die transities maximaal te sco-
ren.”
Industrieel, flexibel, demontabel
Peter Fraanje, bestuurslid Booosting, liet zien dat
het aandeel van biobased de afgelopen jaren
al flink is toegenomen. En dat zal alleen maar
verder groeien, als we invulling willen geven aan
de opgaven uit de Transitieagenda Circulaire
Bouweconomie. Fraanje citeerde uit die agenda:
"We moeten zorgen dat grondstoffen in de bouw
zoveel mogelijk behouden blijven en meer gebruik
wordt gemaakt van biobased materialen. Met als
einddoel een compleet circulaire bouw in 2050.”
Fraanje wees op de verschillende kansrijke bio-
based materialen en producten: hout (kappen,
kozijnen, deuren, trappen, en platen) maar ook
houtskeletbouw, kruislaaghout, en verduurzaamd
hout, vlas, riet, hennep, strobalen, schelpen,
papier en vegetatiedak. Veel van deze produc-
ten zijn inmiddels uit de marge op weg naar
mainstream, of daar al beland. Met name in de
industriële woning- en componentenbouw ziet
Fraanje een duidelijke trend omhoog.
Hier liggen in de combinatie met BIM en CNC-
gestuurde productie grote mogelijkheden met
biobased maatwerk uit de fabriek, gaf hij aan.
In dit kader noemde hij totaalconcepten zoals
ZuiverWonen, van VolkerWessels, en Maskerade
van Maarten van der Breggen. “Door in de B2B
én B2C de marketing te wijzen op de bijzondere
kwaliteiten die bij consumenten steeds zwaarder
gaan wegen – ik denk dan aan gezondheid en
comfort – kunnen deze en andere concepten snel
marktaandeel verwerven. En zo bijdragen aan de
verdere opschaling van biobased bouwen."
Pluspunt van die industriële concepten is ook
dat ze flexibel, demontabel en verplaatsbaar
bouwen mogelijk maken, en dat ze licht zijn en
snel geassembleerd kunnen worden. De oplos-
singen en producten zijn er, bevestigde Fraanje.
Maar voor opschaling is meer nodig: “Cruciaal is
dat in biobased bouwen partners nauwer en in
een vroeger stadium gaan samenwerken, tot en
Biobased bouwen schaalt
Alle seinen staan op groen voor biobased bouwen.
Dat was een van de uitkomsten van het Congres The
Biobased R/evolution #2 op 17 april in RAI Amster-
dam. Na de eerste editie, vorig jaar mei in de Koepel-
zaal in Tilburg, was nu het centrale thema: opscha-
ling in biobased bouwen.
Hotel Jakarta in Amsterdam, een
ontwerp van SeARCH Architecten.
Industriële houtbouw met
CLT-modules van Gelijmde
Houtconstructies Derix.
Dagvoorzitter Atto Harsta: “Alle seinen op groen voor biobased bouwen.”
The Biobased R/evolution #2

2. 41stedebouw & architectuur | nr. 2 | mei 2018
met de exploitatie en eindfase van het gebouw.”
Deze opmerking liep als een rode draad door het
congres. Biobased, en circulair bouwen in breder
verband, moet je samen doen.
Vier pitches
In een serie van vier pitches kregen marktpartijen
gelegenheid om de huidige stand in het aanbod
van biobased materialen voor het voetlicht te
brengen. Architect Maarten van der Breggen
pitchte over Maskerade, het industrieel woning-
bouwconcept in hout dat hij al lang in portfolio
heeft en dat nu een opgang doormaakt met
grootschalige woningbouwprojecten onder
andere in Rotterdam.
Monique de Vos, van Faay Wanden en Plafonds,
overtuigde met een presentatie over de vlaswand,
een proven en bekend product uit het leverings-
programma van de prefab wandenfabrikant uit
Vianen, maar nu ook beschikbaar in de vorm van
plug&play kingsize prefab panelen die, voorzien
van een waterwerende coating, bestand zijn
tegen een Hollandse regenbui, wat de reikwijdte
van deze industriële vlaspanelen weer extra
vergroot.
Johan Paul Borreman, van Gelijmde
Houtconstructies Derix, producent van cross
laminated houtcomponenten (CLT), een pro-
duct dat in Nederland bekend is geworden door
de Parasite (2001) van Korteknie Stuhlmacher
Architecten op het dak van het Las Palmas
gebouw, Wilhelminapier in Rotterdam. Sindsdien
volgden diverse grootschalige projecten zoals –
van recente datum - het negen verdiepingen tel-
lende hotel Jakarta (ontwerp SeARCH), bestaande
uit 176 X-LAM modules.
Een tweede project, ook weer in Amsterdam: de
nieuwbouw van Brouwerij De 7 Deugden van
Kerste-Meijer architecten). Ook dit laatste project
bestaat uit 200 m³ X-LAM modules, voor muren,
vloeren en dakelementen. Borreman liet zien wat
de mogelijkheden zijn van dit bijzondere product
en bevestigde eens te meer de status van dit type
houtconstructies als trendsettend bouwmateriaal.
Bamboe en gemodificeerd hout kwamen aan bod
in de laatste van de vier pitches, een presentatie
door Pablo van der Lugt, van Moso internatio-
nal, bamboe, en Accoya, gemodificeerd hout.
Door laagwaardig hout op te waarderen naar
hardhoutniveau krijgt toepassing van (lokaal)
hout door Accoya een extra push. Het aandeel
van bamboe verspreidt zich als een olievlek –
maakte Van der Lugt duidelijk. Wie dat nog eens
bevestigd wil zien kan terecht in het door hem
geschreven (en samen met Jeroen van Oostveen,
Materia, uitgegeven) boek Booming Bamboo, een
overzicht van bamboe in architectuur en design.
In dit boek onderstreept Van der Lugt dat er in
de transitie naar een meer circulaire economie
geweldige mogelijkheden zijn voor bamboe.
Zeeland
Na de pitches zoomde het programma in op
Zeeland. Willem Böttger (lector biobased bouwen
aan Avans Hogeschool in ’s-Hertogenbosch en
Tilburg, en aan Hogeschool Zeeland in Vlissingen)
introduceerde twee voorvechters van biobased
bouwen in Zeeland: Richard van Bremen,
senior beleidsmedewerker circulaire economie
van de provincie Zeeland, en Taco Tuinwijk,
architect/partner bij Rothuizen Architecten
Stedenbouwkundigen.
“In Zeeland zijn we niet zo van het voorschrij-
ven.” Van Bremen legde uit wat de ambities zijn
van de provincie. “We richten ons op regionale
samenwerking van het mkb, veelal familiebe-
drijven. Met een nadrukkelijke rol ook voor het
onderwijs. Versterken van de regionale econo-
mie en opschaling naar circulariteit zijn doel-
stellingen van beleid, vervolgde Van Bremen.
Bewustwording creëren, gericht en stimulerend
beleid, het goede voorbeeld geven, leren van fou-
ten, en inzetten op samenwerking noemde Van
Bremen belangrijke stappen om dat doel te halen.
De kern is ook in Zeeland samenwerking. Hij
noemde Emergis, een van de Zeeuwse voorbeeld-
projecten van circulair, biobased bouwen. Hier
participeert de provincie in het ontwikkelteam,
niet als voorschrijvende instantie. “We hebben
de wijsheid niet in pacht. Het ontwikkelteam is
een organisatievorm met gelijke inbreng van alle
schaalt op
Auteur: Wijnand Beemster
duurzaam bouwen
‘Biobased helpt
je maximaal te
scoren in de
grondstoffen-
transitie, de
energietransitie
en de gezonds-
heidstransitie’
Peter Fraanje vertelt over de opschaling van biobased bouwen door industrialisatie.

3. 43stedebouw & architectuur | nr. 2 | mei 2018
partners. Samenwerken op z’n Zeeuwse, niemand
dicteert.”
Aansluitend ging Taco Tuinwijk nader in op
Emergis, zorgbouw in Goes, te realiseren in een
combinatie van biobased en hergebruikte bouw-
materialen (meer over dit project, zie pagina 14).
Emergis komt niet uit de lucht vallen, zei Taco:
“Bewustwording dat we anders moeten gaan
bouwen is groeiende. Er ontstaat momentum
voor circulariteit, voor biobased.”
Onderwijs
Willem Böttger, mede organisator van het con-
gres, en naast docent ook directeur/eigenaar van
NPSP, producent van biobased composieten, was
vrijdag voorafgaand aan het congres officieel
aangesteld als lector biobased bouwen aan de
Hogeschool Zeeland. Zijn inaugurele rede kreeg
in Amsterdam een replay. In samenwerking met
bedrijven en studenten initieert het lectoraat
praktijkgericht onderzoek op het gebied van
biobased bouwen. Behalve toepassingsgericht
wordt ook gewerkt aan wetenschappelijke onder-
bouwing van milieuvoordelen en toegevoegde
waarde die aan biobased materialen worden
toegekend. Het lectoraat is druk met het testen
van de geluidsabsorberende, antibacteriële, en
thermo-hygrische eigenschappen van allerlei
nieuwe biobased materialen. Druk ook met het
ontwerpen, bouwen en monitoren van real-scale
demonstratieprojecten zoals de biocomposiet-
brug in Eindhoven, en een biobased pilotwoning
te bewonen door studenten in Zeeland. Een
belangrijke taak van het lectoraat is verder het
begeleiden van bedrijven in hun zoektocht naar
milieuvriendelijker materialen. Böttger riep de
markt op om het lectoraat met projectvoorstel-
len te bestoken. Bedrijven kunnen er terecht met
opdrachten voor praktisch onderzoek.
Wrap up
In interactie met het publiek ontstond een leven-
dige discussie over de vraag hoe biobased zich
kan nestelen in de brede bouwstroom. Böttger:
“De oplossingen en producten zijn er. Technisch
is het mogelijk om biobased te bouwen maar
om de opschaling echt een flinke zet te geven
hebben we gericht beleid nodig en moet vooral
ook de vraagkant gemobiliseerd. Opdrachtgevers,
particuliere maar ook professionele opdrachtge-
vers, die nadrukkelijk vragen naar biobased. En
niet gelijk al bij het eerste nee ophouden met
vragen – doorvragen!”
Biobased bouwer Patrick Schreven, van
ECO+BOUW, pleitte voor betere communicatie.
“Onbekendheid met biobased is een probleem.
Behalve bouwers kent ook het grote publiek de
producten niet.”
Böttger benadrukte nog eens het belang van de
integrale benadering. “Alleen kijken naar energie
is een gevaar.” Aldo Harsta: “Als we dat doen dan
bouwen we de asbestwijken van de toekomst!
Dat moet niet gebeuren. Dus integraal samen-
werken door alle niveaus heen, zonder met het
vingertje te wijzen. Materialen moet je keer op
keer kunnen hergebruiken, ook materialen uit
niet-hernieuwbare bron. Maar als je voor nieuw-
bouw niet kunt volstaan met hergebruik kies
dan wel voor aanvulling uit biobased bronnen.
Bedenk dat de wereldbevolking over niet al te
lange tijd 10 miljard mensen telt. De enige weg
om de aarde onder die immense milieudruk nog
leefbaar te houden is mondiale opschaling van
grondstoffen uit hernieuwbare bronnen.”
Zeeland is koploper in biobased bouwen. Links Willem Böttger, lector biobased bouwen
Hogeschool Zeeland en Avans Hogeschool, midden Richard van Bremen, provincie Zeeland,
en rechts architect Taco Tuinwijk.
duurzaam bouwen
Expositie biobased producten
Tijdens de beurs Building Holland was in samenwerking met Stedebouw &
Architectuur een door Peter Fraanje, Aldo Harsta en Willem Böttger gemaakte selectie
van biobased materialen, producten en componenten te zien:
• Maskerade®
, biobased woningbouwconcept, Maarten van der Breggen,
maarten@maskeradearchitecten.nl
• Faay Vianen B.V., vlaswanden, Monique de Vos, moniquedevos@faay.nl
• Gelijmde Houtconstructies Derix, Johan Paul Borreman, j.borreman@derix.nl
• Moso international, bamboe, Pablo van der Lugt, pvanderlugt@moso.eu
• NPSP, biocomposiet, Mark Lepelaar, mark.lepelaar@npsp.nl
• Everuse, papierisolatie, Martijn Vinke, martijn@everuse.com
• Accoya Pablo van der Lugt, pvanderlugt@moso.eu
• Isohemp, Dirk Van Impe, dvi@isohemp.nl
• Straw Block Systems, strobalenbouw, Pim Hondeveld, h.hondeveld@xs4all.nl
• Homatherm, houtvezelisolatie, Dick van der Woude, dick@warmteplan
• Foreco /NobelWood, biobased gemodificeerd hout, Leon de Haan,
l.dehaan@foreco.nl
• ProSuber, kurk gevelelementen, info@prosuber.com
• Xyhlo, biobased verf, info@xyhlo.com
• Isoschelp, schelpen vloerisolatie, Heleen Dingemanse, info@isoschelp.nl
• Isobouw, biofoam, Gerard Sleegers, gerard.sleegers@isobouw.nl