Na vegandharaniya adhyaya-Effect of urges on Health

Na Vegandharaniya
Adhyaya
Prof.Dr. Yogesh S. Deole
M.D. Ph.D.(Ayurveda)
Project Co-Ordinator
www.charaksamhita.com
Charak Samhita Research, Training
and Skill Development Centre
Professor, Kayachikitsa

Adhikarana (Context)
Charak Samhita
9/9/2020Dr.Yogesh Deole CSRTSDC www.charaksamhita.com 2
Section/Chapter Sutra Sthana Chapter 7
Tetrad/Sub-section Swastha Chatushka
Preceding Chapter Tasyashiteeya Adhyaya
Succeeding Chapter Indriyopakramaniya
Adhyaya

Importance of this chapter - Mind set
about this chapter

Naveganadharaniya Adhyaya
 Adharaniya vega (Non-suppressible urges),
consequences of suppression and their
management
 Dharaniya vega- Restraint of psychological urges
(suppressible urges)
 Vyayama (exercise)
 Padamshika krama (Sequence to adopt good
habits and discard bad habits)

Naveganadharaniya Adhyaya
 Details of doshanushayi deha prakriti (dosha dominant
body constitution)
 Malayana (channels of excretion)
 Importance of Swasthavritta (Regimen for prevention of
diseases)
 Causes and management of Agantu roga (exogenous
diseases)
 Guidelines for consumption of dadhi (curd) and hazards of
improper consumption

Special issue on Adharaniya Vega 1994

Cross links of chapter
 Cha.Sutra Sthana 19 – Ashtodariya Adhyaya
 Cha. Sutra Sthana 17 – Kiyanta Shiraseeya
Adhyaya
 Cha. Sharira Sthana 1 - Katidhapurusha Sharira
 Cha. Chikitsa Sthana – 26 – Trimarmiya Chikitsa
 Cha. Siddhi Sthana – 10 -Trimarmiya Siddhi

Key words
 Vega, Mano vikara, Prajnaparadha, Vyayama, Aagantu
vyadhi, Prakriti, Padanshika Krama, Apunarbhava
 Natural urges, non suppressible urges, controlled urges,
intellectual errors, endogenous diseases, exogenous
diseases, habit formation, preventive measures,
guidelines for preservation of health, exercise, body
constitution, diseases

Vega
 वेगः वृ यु मुख वं मू पुर षाद नाम्| (Chakrapani)
 य ोपारो पतकोशांशःक प ुमःवेगः, पुं, ( वज + घञ् ।) वाहः । त प यायः । ओघः
२ वेणी ३ धारा ४ । इ त हेमच ः ॥ जवः । त प याथः । रंहः २ तरः ३ रयः ४
यदः ५ । इ यमरः ॥ (यथा, मनौ । ५ । १०८ । “मृ ोयैः शु यते शो यं नद वेगेन
शु य त ॥”) महाकालफलम ् । इ त मे दनी ॥ रेतः । इ त हेमच ः ॥
 अमरकोशःवेग पुं।अ व छेदेन_जला द वृ ःसमानाथक: वाह, वृ ,वेग3।3।20।2।2

 श दसागरःवेग¦ m. (-गः)1. Speed, dispatch, velocity.
 2. Impetus, momentum.
 3. Stream, current.
 4. Sudden impulse, transition of mind, as from passion to apathy, &c.
 5. Determination, promptitude, energy, that effect of mind which is
considered as the source of action.
 6. Pleasure, delight.
 7. Love, the sentiment or passion.
 8. External indication of any internal effect, proceeding from passion, medi-
cine, poison, &c, as convulsion, horripilation, sweat, &c.
 9. Expulsion or evacuation of the natural excretions.
 10. Semen virile.
 11. The flight of an arrow.
 12. The fruit of a kind of mango. E. वज् to tremble, &c., aff. घञ् |

 Apte वेगः [vēgḥ], [ वज्-घञ्] Impulse, impetus.Speed, velocity,
rapidity.Agitation.Impetuosity, violence, force. A stream, current;
 Energy, activity, determination. Power, strength;
 Circulation, working, effect (as of poison);
 Haste, rashness, sudden impulse;
 Love, passion.
 The external manifestation of an internal emotion. Delight, pleasure.
 Evacuation of the feces;
 Semen virile. Pleasure, delight. Attack, paroxysm (of a disease);
 blast caused by speed;
 a strong or violent wind.
 sudden arresting of velocity, check of speed. obstruction of excretion,
constipation

 B. Monier-Williams वेग m. (fr. वज्)violent agitation , shock , jerk AV. R.वेग
m. a stream , flood , current (of water , tears etc. ) AV. S3vetUp. MBh.
etc.वेग m. rush , dash , impetus , momentum , onset MBh. BhP.वेग m.
impetuosity , vehemence , haste , speed , rapidity , quickness , velocity(
वेगा वेगं-गम्, to go from speed to speed , increase one's speed) MBh. Ka1v.
etc.वेग m. the flight (of an arrow) Kir.वेग m. outbreak , outburst (of
passion) , excitement , agitation , emotion ib.वेग m. attack , paroxysm (of a
disease) Sus3r.वेग m. circulation , working , effect (of poison ; in Sus3r.
seven stages or symptoms are mentioned) Ya1jn5. Ka1v. etc.वेग m. expulsion
of the feces Sus3r.वेग m. semen virile L.वेग m. impetus Kan2. Sarvad.वेग m.
the fruit of Trichosanthes Palmata L.वेग m. N. of a class of evil demons
Hariv.

Vega
1.च. सू. ७ / २०, च. सू. ७ / २५, च. सू. ७ / २८, च. सू. ७ / ६३, च. सू. ८ / १९,
च. सू. ११ / ३९, च. सू. १४ / ४३
8.च. सू. १५ / १२, च. सू. १५ / १५, च. सू. १६ / ५, च. सू. १७ / १६, च. सू. १७
/ ९२, च. सू. १८ / ६, च. सू. २१ / ११
15.च. सू. २१ / ४८, च. सू. २४ / ९, च. सू. २४ / २४, च. सू. २५ / ४०, च. सू. ३०
/ २४,
16.च. न. १ / १९, च. न. ४ / २१, च. न. ४ / ३६, च. न. ४ / ३७, च. न. ७
/ ४,
17.च. व. २ / ८, च. व. २ / १२, च. व. ३ / ७, च. व. ३ / ३८, च. व. ६ / ५,
च. व. ८ / ९४,
18.च. शा. ५ / १२, च. शा. ८ / ३०,
19.च. इ. ५ / १८

34.च. च. २/१ / १४, च. च. २/१ / ४७, च. च. २/३ / १९, च. च. ३ / ४०, च. च. ३ /
४१, च. च. ३ / ७०
40.च. च. ३ / ७६, च. च. ३ / ८७, च. च. ३ / ३२३, च. च. ३ / ३२६, च. च. ३ / ३२८,
च. च. ४ / ५
46.च. च. ४ / १४, च. च. ४ / २२, च. च. ५ / ४, च. च. ५ / ९, च. च. ५ / १८, च. च.
८ / १३
52.च. च. ८ / २०, च. च. ८ / २१, च. च. ८ / १६४, च. च. ९ / ११, च. च. १० / १३
57.च. च. १३ / १३, च. च. १३ / ५६, च. च. १४ / ९, च. च. १४ / ३५, च. च. १५ / ५९
62.च. च. १६ / १२५, च. च. १७ / ५६, च. च. १८ / १०, च. च. १८ / १३, च. च. १८ /
२४, च. च. १९ / ८
68.च. च. २० / १०, च. च. २३ / ७, च. च. २३ / ४२, च. च. २४ / ९, च. च. २७ / ९, च.
च. २८ / १७
74.च. च. २९ / १०, च. च. २९ / २२, च. च. ३० / १४४, च. च. ३० / २२३, च. च. ३० /
२३३, च. च. ३० / ३०३
80.च. क. १ / १४, च. क. १२ / ५१, च. क. १२ / ५६
83.च. स. १ / ५४, च. स. २ / १२, च. स. ५ / ८, च. स. ६ / १५, च. स. ७ / ३२, च. स.
९ / ५३, च. स. ९ / ७४
90.च. स. ११ / ३०, च. स. ११ / ३१

नवेगा धारणीयम यायं
 अथातो नवेगा धारणीयम यायं या या यामः||१||
इ त ह माह भगवाना ेयः||२||
 पूवा याया यां व थ हत आहारः ाधा येनो तः,
 त य चाहार य व थ हत वमाहारपाकजमू पुर षाणाम वधा रतवेगानां ब हगमने स त
भवती त मू ा दवेगा वधारणोपदेशकं न वेगा धारणीयमाह|
 इहा प नवेगधारणश द याभावा मा ा शतीयवत् पयायश देन स ा बो ध या||१-२||

Natural non suppressible urges
 न वेगान् धारये धीमा जातान् मू पुर षयोः|
न रेतसो न वात य न छ याः [१] वथोन च||३||
नो गार य न जृ भाया न वेगान् ुि पपासयोः|
न बा प य न न ाया नः वास य मेण च||४||
 जाता न त जातमा ान्| वेगः वृ यु मुख वं मू पुर षाद नाम्|
 मू हणमादौ मू य पुर षा यपे या बहुवेग वात ्| मू पुर षयो र त ुि पपासयो र त च
समासकरणं ायशोऽनयोः सहो पाददशनाथम ्|
 त नषे यं नकारकरणं नषे यगौरवोपदशनाथम ्|
 नः वास य मेण चे त मो थ य नः वास या वधाय वं दशय त, यतोऽन तरं
व य त “ म नः वासधारणात ्” इ त; सु ुतेऽ यु तं-
“ ा त य नः वास व न हेण ोग मू छ अथवाऽ प गु मः” (सू.उ.अ.५५) इ त||३-४||

Urges
1. Urge of micturition
2. Defecation
3. Ejaculation
4. Passing flatus
5. Vomiting
6. Sneezing
7. Belching
8. Yawning
9. Hunger
10. Thirst
11. Tears
12. Sleep
13. Exertion induced
dyspnea

How vega occurs?
Utpatti (Dosha-Agni-Dhatu
vyapar) – physiology of formation
Sthiti (Ashaya)- Storage
Laya (Prerana-Nishkramana-
Utsarjana) Excretion, expulsion

OPD level considerations, history taking
and case studies
 Age of the patient : Children, Young age, Old age
 Gender: Male and female
 Occupation: Student, Housewife, corporate, labourer, office staff, security
guard, BPO worker, drivers, travellers, courier/postman
 Distance from office to home, Mode of transport
 Hierarchical position in office
 Timings of duty, compulsions, performance timelines, dead lines

Case studies
 Any student of 5th class to 10th class who leaves home at 6.00 AM,
sleeps at 11.00 PM
 A middle class housewife with a family of two children, husband and
in laws
 An office clerk leaving in western part of Mumbai and travelling to
southern part for office duty
 A government servant working with politician, security guard,
policemen
 A controller of bus station, traffic police at high traffic area
 A bus driver, a train driver, a pilot
 A primary school teacher working in a remote school, taking
consequent classes

History of taking earlier medicines
Pro Anti

History of earlier medicines
Anti
 Anti-biotics
 Antacids -----Anti-histamines
 Anti-diarrhoea
 Antidepressants, anxiolytics
 Anti-diuretics
Pro
 Pro biotics
 Emetics
 Bowel cleansers
 Amphetamines, mood
elevators, sedatives
 Diuretics

General
pathogenesis

Pathophysiology and treatment
 Site : Organ, body part, system involved in the particular urge
 Dosha involved in it, type, field of action
 Target Receptors
 Planned treatment
 Behaviour therapy

Urge of micturition
 एतान् धारयतो जातान् वेगान् रोगा भवि त ये|
पृथ पृथि च क साथ ता मे नगदतः शृणु||५||
 बि तमेहनयोः शूलं मू कृ ं शरो जा [१] |
वनामो व णानाहः याि ल गं मू न हे||६||
 वेदावगाहना य गान् स पष चावपीडकम ् [२] |
मू े तहते कु याि वधं बि तकम च||७||
 य वेग वधारणे ये रोगा तेषां यि च कि सतं तद पव त य वात् करणागत वा च ूते-
बि तमेहनयो र या द| मेहनं श नः [८] | वनमनं शर र य वनामः|
 अवपीडको बहुमा योगः, मा ा धक वेन ह भेषजं दोषान् पीडयती त कृ वा; अ य ा यु
तम ्-“अवपीडकस प भः को णैघृततै लकै तथाऽ य गैः” इ त|
 वध म त न हानुवासनो रब या मकम ्|

Mutra vega

Defecation
 प वाशय शरःशूलं वातवच ऽ वतनम ् [३] |
पि डको वे टना मानं पुर षे या वधा रते||८||
 वेदा य गावगाहा च वतयो बि तकम च|
हतं तहते वच य नपानं मा थ च||९||
 पि डका जानुज घाम यमांस पि डका| वतयः फलवतयः| मा थ अनुलोमनम ्|

Mala vega

Ejaculation
 मे े वृषणयोः शूलम गमद द यथा|
भवेत ् तहते शु े वब धं मू मेव च||१०||
 त ा य गोऽवगाह च म दरा चरणायुधाः|
शा लः पयो न ह च श तं मैथुनमेव च||११||
 चरणायुधः कु कु टः|

Shukra vega

Passing flatus
 स गो [४] व मू वातानामा मानं वेदना लमः|
जठरे वातजा चा ये रोगाः युवात न हात्||१२||
 नेह वेद व ध त वतयो भोजना न च|
पाना न ब तय चैव श तं वातानुलोमनम ्||१३||
 जा जठर इ त स ब धः| ‘भोजना न’ ‘पाना न’ ‘ब तय’ इ त यं वातानुलोमनं श त
म त यो यम ्|

Adho vata vega

Vomiting
 क डूकोठा च य गशोथपा वामय वराः|
कु ठ लासवीसपा छ द न हजा गदाः||१४||
 भु वा छदनं धूमो ल घनं र तमो णम ्|
ा नपानं यायामो वरेक चा श यते||१५||
 कोठो वरट द टाकारः शोथः| य गः यामवण म डलं मुखे| लासः उ लेशः| अधाव
भेदः अधम तकवेदना|

Chhardi vega

Sneezing
 म या त भः शरःशूलम दताधावभेदकौ|
इि याणां च दौब यं वथोः या वधारणात ्||१६||
 त ो वज ुके ऽ य गः वेदो धूमः सनावनः|
हतं वात नमा यं च घृतं चौ रभि तकम ्||१७||
 आ यं खा यं भोजन म यथः| चकारात् वेदादयोऽ प वात ना इ त सूचय त|

Kshavathu vega

7. Belching
 ह का वासोऽ चः क पो वब धो दयोरसोः|
उ गार न हा ह काया तु यमौषधम ्||१८||
 य य प सु ुते मू ाद नां योदशानां वधारणा योदशोदावता अ भधीय ते,
 तथाऽपीहा टोदर ये मू पुर षवातशु व म वथु वघातजा एव परं षडुदावता अ भधात याः;
उ गारा द नरोधजानां वात नरोधज एवोदावतऽ तभावा भ ायात ्; य द वा मू ा द वघातज
एव वकारे चरकाचाय य उदावतस ाऽ भ ेता, ना य े त न वरोधः|

8. Yawning
 वनामा ेपस कोचाः सुि तः क पः वेपनम ्|
जृ भाया न हा सव वात नमौषधम ्||१९||
 मुहुमुहुर गानामा ेपणमा ेपः; पवणामाकु चनं स कोचः| सुि तः पशा ानम्|

9. Hunger
 का यदौब यवैव यम गमद ऽ च मः|
ु वेग न हा ि न धो णं लघु भोजनम्||२०||
 मणं मो येन च ि थत मवा मानं म यते|

Kshudha vega

10. Thirst
 क ठा यशोषो बा धय मः सादो द यथा|
पपासा न हा शीतं तपण म यते||२१||
 सादः अ गावसादः| तपयती त तपणम ्|

Trushna vega

11. Tears
 त यायोऽ रोग च ोग चा च मः|
बा प न हणा [७] व नो म यं याः कथाः||२२||

Ashru vega

12. Sleep
 जृ भाऽ गमद त ा च शरोरोगोऽ गौरवम ्|
न ा वधारणा व नः संवाहना न च||२३||
 संवाहनं पा णना पादा द देशे सुखम भहननमु मदनं च||५-२५||

Nidra vega

13. Exertion induced dyspnea
 गु म ोगस मोहाः म नः वासधारणात ्|
जाय ते त व ामो वात य च या हताः||२४||
 वेग न हजा रोगा य एते प रक तताः|
इ छं तेषामनु प ं वेगानेता न धारयेत ्||२५||

Shrama shwasa
vega

Srotasa - Vega

Vega-Marma

Analysis

Sthanik vayu

Hridroga

Vega Udirana
Roga

Dharaniya vega- Restraint of
psychological urges (suppressible urges)
 इमां तु धारये वेगान् हताथ [१] े य चेह च|
साहसानामश तानां मनोवा कायकमणाम ्||२६||
वेगानाम वधाय वेनो त वा लोभाद नाम प वेगा अ वधायाः यु र याह- इमांि व या द|
 े य ज मा तरे| इहे त इह ज म न|
 सहसा आ मशि तमनालो य यत इ त साहसं, त ु गजा भमुखधावना द|
 अश तानाम ् अ श तानाम न टफलाना म त यावत ्|
 मनोवा कायकमणा म य कमश दो यापारवचनः||२६||

Manasika vega (Psychological urges)
 लोभशोकभय ोधमानवेगान् वधारयेत ्|
नैल ये या तरागाणाम भ याया च बु धमान ्||२७||
 अश तं मनसः कम दशय त- लोभे या द|
 लोभः वषयेऽनु चता ाथना,
 शोकः पु ा द वनाशजं दै यम ्,
 भयम ् अपकारकानुस धानजं दै यम ्,

Manasika vega (Psychological urges)
 ोधः वेषो येन व लत मवा मानं म यते,
 मानः सदस गुणा यारोपेणा म यु कष ययः|
 जुगुि सतगोपने छा ल जा, तदभावो नैल यं;
 समाने ये परस ब ध तषेधे छा ई या;
 अ तराग उ चत एव वषये पुनः पुनः वतने छा|
 अ भ या मनसा परा भ ोह च तनं, य द वा पर य वषये पृहा||२७||

Vachika vega (Verbal urges)
 प ष या तमा य सूचक यानृत य च|
वा य याकालयु त य धारये वेगमुि थतम ्||२८||
 अश तं वचनकमाह- प ष ये या द|
 प षं परो वेजकं वचनम्|
 अ तमा ं बहु|
 सूचकं परा न टजनका भधायकम ् |
 अनृतम ् अपाथकम ्|
 अकालयु तम ् अ तावागतम ्||२८||

Kayika vega (Physical urges)
 देह वृ या का च व यते परपीडया|
ीभोग तेय हंसा या त यावेगाि वधारयेत ्||२९||
 अश तं देहकमाह- देहे या द|
 परपीडया परपीडा न म म यथः|
 ीभोगः पर ीभोगः,
 तेयं पर य हणं,
 हंसा व धर हता ा णपीडा;
 आ द हणा गुवा य भमुखपाद सारणा द गृ यते||२९||

Importance of this restraint
 पु यश दो वपाप वा मनोवा कायकमणाम ्|
धमाथकामान् पु षः सुखी भु ते चनो त च||३०||
 एवं कृ ते य भव त त दशय त- पु ये या द|
 पु यः पावनः श दो य यासौ पु यश दः|
 भु ते चनो त चे त उ प नाद वरोधतः फलोपयोगेन [१] भु ते; चनो त चो पादय त
चापरा न यथः||३०||

Vyayama (exercise)
Definition
 शर रचे टा या चे टा थैयाथा बलव धनी|
देह यायामस याता मा या तां समाचरेत्||३१||
 अ वधाय वृ ी मू ाद न ् वधाय वृ ीन ् साहसाद ं च दश य वा वधाया वधाय वृ ं यायाममा
ह-
शर रे या द| देह य यायामो देह यायामः, देह हणा मनो यायामं च तना द नराकरो त;
स याता
सि ता|
 या च इ टा अ भ ेता, एतेन भारहरणा याऽ न टा कायवशात् यमाणा चे टा नर यते, च
मण पा तु या ा यते|
 थैय ि थरता शर र य, तदथा| मा या अनपा यप रमाणेन; एतावती चेयं शर रचे टा मा ाव
ती याव या लाघवादयो व यमाणा भवि त, चे टा तयोगव यमाणा च म मादयो [१] न भव
ि त| सु ुतेऽ यु तं-
“य ु च मणं ना तदेहपीडाकरं भवेत्| तदायुबलमेधाि न द मि यबोधनम ्” (सु. च.अ.२४)
इ त||३१||

Benefits of vyayama (exercise) and harmful
effects of excess exercise
 लाघवं कमसाम य थैय दुःखस ह णुता [१] |
दोष योऽि नवृ ध च यायामादुपजायते||३२||
मः लमः य तृ णा र त प ं तामकः|
अ त यायामतः कासो वर छ द च जायते||३३||
 यथो त यायामगुणानाह लाघव म या द|
 दोष योऽ ले म योऽ भ ेतः; य द वाऽि नकतृ वेन दोष योऽ प| उ तं ह-
“शम कोपौ दोषाणां सवषामि नसं तौ” इ त|
 यायामा त वृ दोषमाह- म इ या द| लम इह मन-इि य ला नः|
 यो धातु यः| तमक एव तामकः वास वशेषः||३२-३३||

Indications to stop vyayama (exercise)
 ( वेदागमः वासवृ धगा ाणां लाघवं तथा|
दया युपरोध च इ त यायामल णम ्||१||)|
 Cardiac tolerance
 TMT

Activities to be done in appropriate measures
only
 यायामहा यभा या व ा यधम जागरान्|
नो चतान प सेवेत बु धमान तमा या||३४||
 इदानीं यायामतु य वेना यान य तमा वेन नषे धुमाह-
यायामे या द| य य य त यायामो न ष ध तथाऽपीह पुनर भधीयते
 अ तभा या द व प त दोष म लमा द ा यथ; य द वा पूवमन य त यायामा तसेवा
न ष धा,
 इह तु अ य त या प नषेधः| यदाह- नो चतान प; उ चतान य य तानपी यथः|
 अ पश दादन य तानां नतरां नषेधो ल यते| भाषणं भा यम ्, अ वश देना वगमनं,
 ा यधम मैथुनम ्||३४||

Consequences of improper vyayama
(exercise) and contra-indications
 एतानेवं वधां चा यान् योऽ तमा ं नषेवते|
गजं संह इवाकषन् सहसा स वन य त||३५||
(अ त यवायभारा वकम भ चा तक शताः |
ोधशोकभयायासैः ा ता ये चा प मानवाः||१||
बालवृ ध वाता च ये चो चैबहुभाषकाः|
ते वजयेयु यायामं ु धता तृ षता च ये||२||)|
 एवंश देन गु भारहरणदप शलाचालना द गृ यते|
 संहः कल व प माणः वबलो ेका गजं कषन् पाटयन ् वदेहानु चत यायामात ्
 प चा वात ोभेण वप यते,
 तेनायं टा तः स गताथः; य द वा संहोऽ टापदोऽ भ ेतः, स च कल गजं यापा य
पृ ठे प त, तत त कोथा वप यते, तेन टा तो या येयः||३५||

Padamshika krama (Sequence to adopt
good habits and discard bad habits)
 उ चताद हता धीमान ् मशो वरमे नरः|
हतं मेण सेवेत म चा ोप द यते||३६||
ेपापचये ता यां मः पादां शको भवेत ्|
एका तरं तत चो व य तरं य तरं तथा||३७||
 हत य सेवनम हत य प र यागः कत य इ त पूवमु तं, त च हतसेवनम हतप रवजनं चा
मेण यमाणम माच रत यायामा दवत् यवायकरं परं भव त, अत त ममाह-
उ चता द या द| उ चतात् अ य तात्| मशो व यमाणेन मेण| हतम ् अन य त हतम ्|
कोऽसौ म इ याह-
म चे या द| ेपो हत य, अपचयोऽ हत य, ता यां हता हता याम्| पादः चतुथ भागः,
त ूप ऽशः पादांशः, तेन कृ तः मः पादां शकः; अ ये तु पाद यांशः पादांश इ त षोडशं भागं
वणयि त [१] | स च हता हतयोयुगप ेपापचये पादां शकः मः, थममेका तरमेकाहम
तरा कृ वे यथः; ततः थम हतपाद ेपा हतपादापचया यासादू व वतीयपाद ेपापचये
य तरं यहम तर कृ य मो भवेत ्; तथा वतीयपादा यासादू व तृतीयपाद ेपापचये
यहम तर कृ य मो भवेत्; चतुथपाद ेपापचये तु काल नयमो नाि त, अत ऊ व ेपाप
चयाभावा चतु पादस पूण य प य यानव धसे य वात ्| अयं प डाथः-

Protocol
 अप या यवकादयोऽ य ता ते या याः, र तशा यादयः प या अन य ता ते से याः;
त थम दने यवकपाद यं र तशाल नामेकः पादः [२] ; वतीये दवसे वौ प य य
पादौ वावप य य, एवं तृतीये, एवं वतीयपादा यासो य तरो भव त; चतुथ यः
पादाः प य य एकोऽप य य, एवं प चमे ष ठे च, एवं तृतीयपादा यास य तरो भव
त; स त दन भृ त तु चतु पादप या यासः| य द [३] वाऽ तरश दो यव धवचनः, तथा
श दा चतुर तर म त च ल यते; तेनायमथः-
थमे दवसेऽप यपाद यं प य यैकः पादः, वतीये सवमप यं, तृतीये वौ प य य
वावप य य, एवं चतुथ; प चमे तु दने प य य भाग एक योऽप य य, एवं य
तर कृ तौ भवतः; ष ठे प यभाग यमप यभाग एकः, एवं स तमेऽ टमे च; ततो नवमे
भाग वयं प य य चाप य य च, एवं ी यहा य तर कृ ता न भवि त; ततो दशमे सव
प यम ्, एवमेकादशे वादशे योदशे च, चतुदशे तु प यभाग यमेकोऽप यभागः; एवं च
तुर तरता तथाश दसू चता भव त; प चदशाहात ् भृ त स पूणप यतैव||३६-३७||

Sequence to withdraw and adopt
 मेणाप चता दोषाः मेणोप चता गुणाः|
स तो या यपुनभावम क या भवि त च||३८||
 एवं कृ ते कं या द याह-
मेणे या द| मेणे त मेणैव| दोषा इ त दोषजनका य य ता यप या न| गुणा इ त
गुणजनका न प या न| अपुनभावं याि त दोषा इ त स ब धः|
 अ मेण तु सहसाऽप य यागे दोषा भव येव| यदु तम ्-
“असा यजा ह रोगाः युः सहसा यागशीलनात ्” (वा.सू.अ.३) इ त|
 अ क या अ चा या भवि त गुणा इ त स ब धः|
 प यम प यन य तं सहसोपयु यमानम यि नवधाद जनय त||३८||

Details of doshanushayi deha prakriti
(dosha dominant body constitution)
 सम प ा नलकफाः के च गभा द मानवाः|
य ते वातलाः के चि प लाः ले मला तथा||३९||
तेषामनातुराः पूव वातला याः सदातुराः|
दोषानुश यता येषां देह कृ त यते||४०||

Commentary
 इह व थ हतं सामा येनैव र तशा या द तपा दतं, व थ च कृ तभेदेन नाना कारः, अ
त तेषां हतम प [१] नाना कारमेव, तेन त तपादनाथ कृ तभेदमेव तावदाह-
सम प ा नले या द| समा अवैका रकमानावि थताः प ा नलकफा य य स तथा|
 गभा द गभाधाना द, शु शो णतजीवस मू छनाद त यावत् [२] |
 वातला वात धानाः, एवं प लाः ले मला च| सव गभाद त यो यम ्|
 अ प हणमादौ छ दोऽनुरोधात ्, य द वा प समान य व नेग रव दशनाथ; य द वा कृ
यार भे वात या ाधा य यापनाथ, वात कृ त ह सव यवरो भव त| इह च येकदोष कृ
त हणेनैव व व कृ तर प ा यः, संयोग य संयो गनामा तर यक वात ्, नदान इव वाता
द वरा भधानेन व वज वरा भधानं, तेन रोग भषि जतीयो ता व वजा अ प त ः कृ
तयो गृह ता भवि त; अ ये तु वतीयके च हणा था ध येन त हणं वणयि त| तेषा
म त समवात प ले म कृ याद नां च म ये|
 पूव इ त सम कृ तयः|
 सदातुरा इ त व थ यवहारभाजोऽ प फु टता ग व वषमाि न वा दयु ता य मा द यथः|

Commentary
 व था अ येते क मा ो गण इ याह- दोषानुश यते या द|
 दोषानुश यता उ बणवाता दभा वताऽ य भचा रणी त यावत ्|
 देह कृ तः देह वा य म त यावत ्| एतेनैतेषां वातलाद नां मु यं वा यं नाि त, कं
त ह उपचार व था एत इ त दशय त| ननु, गभाद यनेन शु शो णतजीवानां संसग य
थाभूता वातादयः समा वकृ ता वा तथाभूतैव कृ तभव त, सा च कृ तयाव जीवमनुव
तते र टं वना, यदु तं सु ुते-
“ कोपो वाऽ यभावो वा यो वा नोपजायते| कृ तीनां वभावेन, जायते तु गतायु ष”
(सु.शा. अ. ४) इ त;
 त यदा सम कृ तेवात कृ तेवाऽऽ ेपका दवात वकारो भव त, तदा वात य कृ तभूत या
ध यं भव येव; यदा च वात कृ तेः प वकारो भव त, तदा वात कृ तेर यथाभावः प
कृ त वं भव त; यदा तु सम कृ तेर यतरदोष यो भव त ाकृ त वकमहा नल ण तदाऽ
सौ कृ त यो भव त; यदु तं दोष यल णे-
“कमणः ाकृ ता धा नवृ धवाऽ प वरो धनाम ्” (सू. अ.१८) इ त|

Commentary
 अ ो यते-
कृ तसमानरोगो प ौ न कृ तभूत य वृ धः, कं त ह हे व तरज नत य वातादे त
वकारका र वं [३] , कृ तभूत तु दोष त ोपदशको भव त, यदु तं-
“कालदू य कृ त भद ष तु यो ह स ततम ्| न यनीकः कु ते त मा ेयः सुदुःसहः
” ( च. अ.३) इ त; वात कृ ते तु प वकारो प ौ वातः कृ तभूत तथैव करचरण फु ट
ना दकं कु व ना ते, न त याग तुना प वकारेण कि चत ् यते; वाताद नां तु वमा
नात् यः ाकृ तकमहा नल णो न शु शो णतसंसगकालज य कृ तभूत य दोष य बी
जभूत य यमावहती त न कृ तभूतदोष यः; य द वा, कृ तेः कोपा यथाभाव या न
भव ती त कृ त वेने त ूमः; तेन सम कृ तवात कृ तन भव त, वात कृ तः प कृ
तन भव त सम कृ तवा; वकाराव था तु ह ना धकवात वा दल णा भवती यथः| नच
वा यं- कृ तभूतानां वाताद नां दूषणा मकानां कथं न शर रबाधक वं, सहजात वेन [४]
तथा वध वनाशक वकाराकतृ वात ्;

Commentary
 यदु तं सु ुते-
“ वषजातो यथा क टो वषेण न वप यते| त व कृ त भदह त जात वा न बा यते”
(सु.शा. अ.४) इ त; न बा यते ना तबा यत इ त बो ध यं, वाता द कृ ते न यवाता द व
कारगृह त वात ्| तदु त मह “वातला याः सदातुराः” इ त| उ तं चा ववै यके -
“सवान् ाणभृतो हि त नूनं कायगतं वषम ्| अि मं चा प समु प ना य ते कृ मयो
यथा|| तथा च वषमो दोषः कृ तं ना तबाधते” इ त| नच वातादयो वृ धाः शु शो णत
संसग यथा दु ट वा वात वकारव तं गभ कु वि त तथा गभजनक वमेव शु शो णतयोः
क मा न न न ती त वा यं, वाता द कोपाणामेव ह नम यो मानां नानाशि त वात ्;
बला वातादयो वनाशयि त, ह ना तु वकृ तमा ं जनयि त||३९-४०||

Preservation of health and equilibrium
 वपर तगुण तेषां व थवृ े व ध हतः|
समसवरसं सा यं समधातोः श यते||४१||
 तेषा म त सदातुराणां वातलाद नाम्| वपर तगुणो वाता दगतरौ या द वपर त नेहा दगुण
[१] इ यथः| समाः सव रसा य त था; सम वं चेहानु प वम भ ेतं, नतु तु यमान वं;
न ह व थभोजने यावा मधुर उपयु यते, ताव मानाः क वादयोऽपी त; य द वा समश
दोऽ व धवचनः, तेनोपो दकाम या द तपादनीय व धरसविजतं सवरस म यथः| एवं
च कृ यपे ः समधातुं त सवरसोपयोगः ऋतु व हतेन त मा ुषारसमये ि न धा ल
लवणान् रसान् (सू. अ.६) इ या दना वशेष वधानेन यु तः सन ् सवरसमेवा ललवणरसो
कटं [२] भोजनं हेम ते फल त; वात कृ ते तु कटु त तकषायविजतं भूतमधुरा ललवण
भोजनं [३] हेम ते भव त; एवम य ा प देह कृ यृतु वभावपयालोचनयाऽनुगुणं [४] तकणी
यम ्| यदु तं वा भटेन-
“ न यं सवरसा यासः व वा ध यमृतावृतौ” (वा.सू.अ.३) इ त||४१||

Malayana (channels of excretion)
 वे अधः स त शर स खा न वेदमुखा न [१] च|
मलायना न बा य ते दु टैमा ा धकै मलैः||४२||
मलवृ धं गु तया लाघवा मलस यम ्|
मलायनानां बु येत स गो सगादतीव च||४३||
 वा यो प कारणम भधाय वा य तब धकदोषस चय नहरणम भधातुं दोषस चय य ल
णा येव ताव व तुमाह- वे अध इ या द| वे गुद ल गे| खा न छ ा ण [२] |
 स त शरसी त वे ो े, वौ नासापुटौ, वे अ णी, मुखं च; वेदमुखानी त लोमकू पा न;
एता न सवा ण मल यायना न| दु टै र त गोबल वद यायेन ीणैः, मा ा धकै र त वृ धैः; ये
नो र यवृ योर प ल णं वद त|
 मलवृ धं गु तया मलायनगु तये यथः, लाघवा मलायनानां स यं मल य वमानाद प
य म यथः; य द वा दु टै र त मा ा धकै र य य वशेषणम ्, एवं स त लाघवा मलस य म
त कृ त था लाघवा मल य म य धक य मल य यं कृ त थ व म यथ या येयः|
 स गो सगादतीव चे त अतीवस गाद वृ ेमल यम ्, अतीवो सगा मलवृ धं जानीया द यथः||
४२-४३||

Factors to be considered in treatment
 तान् दोष ल गैरा द य याधीन् सा यानुपाचरेत्|
या धहेतु त व वैमा ाकालौ वचारयन्||४४||
 ता न त मलवृ ध या मकान ् मलवृ ध यज नता न त यावत ्, दोषाणां वाताद नां,
 ल गैः यवृ धस ब धैः, आ द य बु वा, ये सा या तानुपाचरेत ्| या ध त व वैः
या ध यनीकै ः, हेतु त व वैः हेतु यनीकै ः; त व वश देन च वपर ताथका र
णाम प हणम ्| मा ाकाल हणं च ाधा यात्; तेन, दोषभेषजाद नाम प हणं बो ध यं
; य द वा काल हण एव दोषाद नामवरोधो या येयः||४४||

Importance of Swasthavritta
(Regimen for prevention of diseases)
 वषम व थवृ ानामेते रोगा तथाऽपरे|
जाय तेऽनातुर त मात ् व थवृ परो भवेत ्||४५||
Anutpattikar chikitsa (Preventive measures)
 माधव थमे मा स नभ य थमे पुनः|
सह य थमे चैव हारये दोषस चयम ्||४६||
ि न धि व नशर राणामू व चाध च न यशः|
बि तकम ततः कु या न यकम [१] च बु धमान ्||४७||

यथा मं यथायो यमत ऊ व योजयेत्|
रसायना न स धा न वृ ययोगां च काल वत्||४८||

Benefits
 रोगा तथा न जाय ते कृ त थेषु धातुषु|
धातव चा भवध ते जरा मा यमुपै त च||४९||
व धरेष वकाराणामनु प ौ नद शतः|
नजाना मतरेषां तु पृथगेवोपदे यते||५०||

Commentary
 वषमे या द| अनातुरश देनातुयात ् ागेवानागताबाधेन व थपरेण भ वत य म त [२] श य त|
 माधवो वैशाख त य थम चै ः, एवं नभ य य भा य थमः ावणः, तथा सह य य पौष य थमो
मागशीषः; एते च मासा चै ावणमागशीषा रोग भषि जतीये वमाने ( व.अ.८) शोधनाथ व यमाण ावृडा
यृतु मेण वस त ावृ शरद तगता भवि त|
 ढबलसं कारेऽ प प यते-
“ ावृ शु नभौ ेयौ शरदूजसहौ पुनः| तप य च मधु चैव वस तः शोधनं त” ( स.अ.६) इ त, सु ुते
ऽ प ऋतुचया याये दोषोपचय कोपोपशमन न म मी श एव ऋतु मः प ठतः|
 तेन, शोधनम भधीयमानं शोधनाथ ततु मेणैव या येयम ्| वस ताद नाम तमासेषु तु वमना य भधानं
स पूण कोपे भूते नहरणोपदेशाथ; थमेषु ह मासेषु फा गुनाषाढका तके षु कोपः कष ा तो न भव त,
चत य यस य कु पत या वल न य स य नहरणं न भवती त| अत एव क पलबलेऽ प प यते-
“मधौ सहे नभ स च मा स दोषान ् वाहयेत्| वमनै च वरेकै च न हैः सानुवासनैः” इ त| ह रच ेण तु
, सहश दोऽयमकारा तो मागशीषवचन त य सह य थमे का तके इ त या यातम ्| त मतानुसा रणा
वा भटेन चो तं-
“ ावणे का तके चै े मा स साधारणे मात ्| ी मवषा हम चतान ् वा वाद नाशु नहरेत्” (वा.सू.अ.३) इ
त| “का तके ावणे चै े मा स साधारणे मात ्| वषा दसि चतान ् दोषान ् मासा त रतान ् हरेत ्”-
इ य य तु लोक य के ना प प ठत या व धा वेषणे बु धमतां न यापारः|

Commentary
 ऊ व चे त वमनेन, अध इ त वरेके ण, बि तकमश देना थापनानुवासने; एत च सव व
मना द यथायो यतया, न यथास येन; तेन वमनं मधौ धानं, सह य थमे वरेकः,
नभ य थमे बि त र त भव त| यथा मं यथानुपूव, यथायो यं य य य यु यते; एत च
पूवण वमना दना, उ रेण च रसायना द योजये द यनेन यो यम ्|
 स धानी त टफला न|
 रोगा तथा न जाय त इ त वमनाद नाचरतः; धातव चा भवध त इ त रसायनवृ ययोगा
नुपयोजयत इ त योजनीयम ्| नजाना म त छेदः| इतरेषा म याग तूनाम्|
 आग तव चेह भूत वषवाता दज या तथा मानसा चा भ ेताः; येनैत वतयम य भधाया
ऽऽग तूनामनु प ा व या युपसंहारमाग तुक वेनैव क र य त||४५-५०||

Causes and management of Agantu
roga (exogenous diseases)-
Prajnaparadha
 ये भूत वषवा वि नस हारा दस भवाः|
नृणामाग तवो रोगाः ा ते वपरा य त||५१||
 ये भूते या द| भूताः पशाचादयः, आ द हणात ् पातब धनाद नां हणम ्|
 ा बु ध तदपराधोऽ ानदु ाने, एत मूला चैते भूता भष गादय ई यादय च|
 य य प च नजा अ प ापराधमूला एव; यदु तं-
“ ापराधा य हतानथान् प च नषेवते” (सू.अ.२८) इ त, तथाऽ प
 ते ाधा यात् ापराधज नतबा यवाता द भोजना दज य वेन
 तथाऽ तरा वाता दज य वेन पृथ वेनो य ते [१] ||५१-५२||

Mano vikara (Psychological disorders)
 ई याशोकभय ोधमान वेषादय च ये|
मनो वकारा तेऽ यु ताः सव ापराधजाः||५२||

Management of Agantu roga (Prevention
and management of exogenous diseases)
 यागः ापराधाना मि योपशमः मृ तः|
देशकाला म व ानं स वृ यानुवतनम ्||५३||
आग तूनामनु प ावेष माग नद शतः|
ा ः ागेव तत् कु या धतं व या यदा मनः||५४||
 आग तुमानसप रहारे [१] हेतुमाह-
याग इ या द| इि योपशमः इि याणां व वषयेऽल पट वं,
 मृ तः पु ाद नां वन वर व वभावा यनु मरणं; यदु तम ्-
“ मृ वा वभावं भावानां मरन ् दुःखा वमु यते” (शा.अ.१); एत च वयं मानसरोग तघा
तकम ्| देश ाना छू यगृहाट युपसगगृह तदेशवजना द भव त, काल ानात् पौणमा या दव य
माणभूता य भघातकाला दवजनम ् [२] ,
 आ म ानात् वशि तपयालोचनया चरतो बलवदि नघाता दप रवजना द या येयम ्|
 स वृ मि योप मणीये व यमाणम ्| ागेवे त अनु प ने वेव रोगेषु||५३-५४||

Importance of aptopadesha (authoritative
statements) and pratipatti (timely decision)
 आ तोपदेश ानं [१] तप च कारणम ्|
वकाराणामनु प ावु प नानां च शा तये||५५||
 अथ कं हत म याह-
आ तोपदेश इ या द| आ ता ानव तो राग वेषर हताः पु षाः, य व य त-
“रज तमो यां नमु ताः” (सू.अ.११) इ या द; तप प द टाथ य स यगवबोधः;
 एत वयं कारणं वकाराणामनु प ौ हेतुवजनेन, उ प नानां च शा तये कारणं ति च क
सानु ठानेने यथः||५५||

Varjya purusha (Characters of bad
companions to be avoided)
 पापवृ वचःस वाः सूचकाः कलह याः|
मम पहा सनो लु धाः परवृ ध वषः शठाः||५६||
परापवादरतय चपला रपुसे वनः|
नघृणा य तधमाणः प रव या नराधमाः||५७||
 आ तोपदेश हणाथमना तान् व यान् पापवृ े या दना, से यां चा तान् बु धी या दना
दशय त| वृ ं चेि टतं शर र यापारः, स वं मनः; एषां पाप वं पापहेतु वात ्| शठाः ू राः| न
घृणा न कृ पाः|

Characters of good companions (to be
followed)
 बु ध व यावयःशीलधैय मृ तसमा ध भः|
वृ धोपसे वनो वृ धाः वभाव ा गत यथाः||५८||
सुमुखाः सवभूतानां शा ताः शं सत ताः|
से याः स मागव तारः पु य वणदशनाः||५९||
 बु या द भवृ धाः भूत श तबु या दयु ता इ यथः| गत यथा गतशोकादय इ यथः|
सुमुखाः स नमुखाः| शं सत ताः क थत ताः [२] ||५६-५९||

Important measures to be followed for
complete wellness
 आहाराचारचे टासु सुखाथ े य चेह च|
परं य नमा त ठे बु धमान ् हतसेवने||६०||
 आहाराचारचे टाि व त नधारणे स तमी, तेनाहाराचारचे टानां म ये य धतं त य सेवने
य नमा त ठे द त फल त; आचारः शा व हतमनु ठानम ्||६०||

Guidelines for consumption
of dadhi (curd) and hazards of improper
consumption
 न न तं द ध भु जीत न चा यघृतशकरम्|
नामु गयूषं ना ौ ं नो णं नामलकै वना [१] ||६१||
 वरासृि प वीसपकु ठपा वामय मान ्|
ा नुया कामलां चो ां व धं ह वा द ध यः||६२||

Commentary
 द नोऽनेक कार न ष ध वा द मा ोदाहरणाथ द धभोजन व धमाह- न न त म या द|
 अ न न त म य नो ण म य च नकारः यया स ब यते, तेन न श उ णं द ध
सवथैव न से यम ्|
 अघृतशकर म यादौ च नषेधो नञा स ब यते, तेनोभय तषेधात् सशकरं भु जीते या द
वा याथ भव त|
 तेन घृताद नां म येऽ यतमस ब धेना प द युपयो यं भव त|
 न न त म या दव दहा प नकार य यास ब धे मु गसूपस हत या यघृतशकर वम
येव द न इ यनुपादेय वं यात्| जतूकण-
ना प घृताद नां म लतानामयोगा द यसे यमु तम ्| यदु तं-
“ना नीया द ध न तमु णं वा न घृतमधुशकरामु गामलकै वना वा” इ त||६१-६२||

Summary
 त लोकाः-
वेगा वेगसमु था च रोगा तेषां च भेषजम ्|
येषां वेगा वधाया च यदथ य धता हतम ्||६३||
उ चते चा हते व य से ये चानु चते मः|
यथा कृ त चाहारो मलायनगदौषधम ्||६४||
भ व यतामनु प ौ रोगाणामौषधं च यत्|
व याः से या च पु षा धीमताऽऽ मसुखा थना||६५||
व धना द ध से यं च येन य मा द जः|
नवेगा धारणेऽ याये सवमेवावद मु नः||६६||
 अ यायाथस हे हता हत म त से यासे यं यायामहा या द| भ व यतामनु प ौ भेषज
म त माधव थमे मासी या दनो प नानां च शा तय इ य तेन||६३-६६||

Important principles to remember
 The human body produces natural urges at regular intervals to cleanse the
body systems and remove metabolic toxins. Thus, the normal mechanism of
natural urge is important for preservation of health.
 Natural urges should not be suppressed in order to preserve overall health.
 Negative physical, verbal and psychic activities should be restrained.
 The persons with equal proportion of vata, pitta and kapha in
their prakriti (basic body constitution) i.e. equilibrium of dosha are always
healthy. The persons with dis-equilibrium of dosha always suffer from
diseases.

Important principles to remember
 Body purification therapies, rejuvenation and aphrodisiac
therapies should be followed at proper time to prevent
diseases and aging.
 Optimum amount of physical exercise is important for
maintenance of physical strength.
 One shall follow daily routine and lifestyle as per his own
psychic and somatic constitution.

Take home message
 Observe the factors on yourself
 Observe the factors in the society, cultural and
social studies
 Observe and diagnose the conditions
 Treat the conditions
 Guide the patient to observe good habits
 Play significant role in making healthy society

Sources & acknowledgement
 E- Charak Samhita
 http://www.carakasamhitaonline.com/mediawiki-
1.32.1/index.php?title=Naveganadharaniya_Adhyaya#top
 Amarkosha App
 Patients
 Students
 Colleagues
 PAMPA

Thank you !
Queries
Email: dryogeshdeole@gmail.com

Na vegandharaniya adhyaya-Effect of urges on Health

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Na vegandharaniya adhyaya-Effect of urges on Health

Similar to Na vegandharaniya adhyaya-Effect of urges on Health (20)

Na vegandharaniya adhyaya-Effect of urges on Health