Informatie over het cultuurhistorische landschap - veelal met name gemaakt voor gebruik in ruimtelijke ordening - blijkt nogal eens vragen op te roepen. Niet alleen is de informatie vaak onvolledig en summier, maar ook klopt deze lang niet altijd. In het kader van de cursus 'Filosofie en wandelen' van HOVO Utrecht kwam naast de rol van kunst ook de rol van informatie af en toe ter sprake. Dit leidde tot een extra bijeenkomst die op dezelfde leest was geschoeid als andere bijeenkomsten: een bespreking en toelichting gevolgd of voorafgegaan door een wandeling. Dat betrof het kleine landgoed Duivecate en omgeving bij Nijverdal (gemeente Hellendoorn, Overijssel), vlakbij de rivier de Regge.

1. Landschap, geschiedenis en cultuurhistorie
in
informatie & communicatie
vanuit
lokaal perspectief
Nijverdal - Duivecate en omgeving
Sophie Visser
26 april 2013
HOVO-cursus Filosofie, landschap en wandelen + lokale mensen

2. Landschap
Landschapsgeschiedenis Kennen, ervaren, …..
Wandeling
Wandeling en presentatie (1)
Informatie vanuit vroeger (1)

3. www.stilus.nl
Filosofie, landschap en wandelen …… en (te) veel praten?!

4. Landschap
Landschapsgeschiedenis Kennen, ervaren, …..
Wandeling
Wandeling en presentatie (2)
Bekend maken,waardering
Presentatie – I
-oude kaarten
-lokale info
Lokale interesse, behoeften,
kennis, waarden, etc.
Lokale landschapsgeschiedenis
Informatie vanuit vroeger (1)
Informatie vanuit vroeger (2)
Pauze

5. Landschap
Landschapsgeschiedenis Kennen, ervaren, …..
Informatie vanuit vroeger (1)
Informatie vanuit vroeger (2)
Cultuurhistorie/erfgoed
-van vroeger én waardevol
-experts & overheden i.v.m. RO
Wandeling
Wandeling en presentatie (3)
Bekend maken,waarderen
‘Cultuurhistorische informatie’
Discussie
Presentatie – II
-overheidsinfo
Presentatie – I
-oude kaarten
-lokale info
Beleid,
Plannen,
Etc.
Pauze

6. Discussie:
1. Duivecate : wel/niet een landgoed?!
2. Duivecate en omgeving in CH informatie en Ruimtelijke Ordening:
-Volledige, juiste, gewenste,…… informatie op lokaal niveau?
-Gevolgen/doorwerking in landschap & ruimte?

7. Informatie & communicatie:
-Wie, wat, waarom => altijd resultaat van keuzes en handelen:
-Wat, door wie, voor wie, hoe, met welk doel?
-Gewenste doelen, gewenste effecten?
-Juiste wie, adequate kennis, geaccepteerde waarden?
-Hoe => representaties en beelden via informatievormen en –media:
-elk heeft mogelijkheden en beperkingen  combinaties!
-Wat kan met teksten – of niet?
-Wat kan met foto’s – of niet?
-Wat kan met (topografische) kaarten – of niet?
-Wat kan met Geografische InformatieSystemen (GIS) – of niet?
-Wat kan met websites – of niet?
-Waar => oa gebieds- , schaal- en bestuurlijk niveau
-‘plekken’, lokaal, provinciaal, nationaal, etc.
-Wanneer => ‘de tijdgeest’ waart ook in dit alles rond!

8. I – Informatie van vroeger (2) - ondergrond
Geomorfologische kaart Actuele Hoogtekaart Nederland (AHN)

9. -paden, hoge plekken, veen/drassig gebied
-boerderijen
-m.n. bomen bij Duivecate?
Duivecate
Erf Gagelman
Erf Nahuis
Erf Koerse
- landgebruik
- suggestie van nauwkeurigheid, maar …..
kaart Hottinger ca. 1785 Kaart Huegenin 1824
Gagelmans
veentje
Koeveen
‘belt’
I – Informatie van vroeger (2) - wat er kwam

10. ‘cultuurlijke’ objecten van vóór 1800
Markegrens Hellendoorn-Noetsele
Eiken op markegrens
(250-300 resp. 150-200 jaar oud)
kaart Hottinger ca. 1785 Kadastrale kaart 1832 in HisGis 2011
Duivecate
Erf Gagelman
Erf Nahuis
Erf Koerse
Gagelmans
veentje
Koeveen
‘belt’
-Grondgebruik, -bezit en –waarde
=> hoeveel en wat had Duivecate?
-Digitale kaarten + info in HisGis => foutjes!
-Digitale kadastrale DVD Overijssel => controle!
I – Informatie van vroeger (2) - wat er kwam

11. I – Informatie van vroeger (2) - wat er kwam

12. -Nijverdal gesticht + N.H.M. (1836) -spoorlijn Zwolle-Almelo 1890
-Markeverdeling Koeveen (1836) -1e kanalisatieproject Regge ca. 1900
-Straatweg Zwolle-Almelo (1831) -bosaanplant en (meer of duidelijker) paden
Topo-kaart 1848 (1: 50.000) Topo-kaart 1910 (1:25.000)
I – Informatie van vroeger (2) - wat er kwam c.q. er nog is

14. 1913
Boom bij Duivecate

15. Begin 20e eeuw

16. Topo-kaart 1910 Topokaart 1914
-Spoorlijn Hellendoorn-Neede + rangeerlijn
-Oranjestraat naast spoorlijn
-Oprijlaan Duivecate doorgetrokken
-Begin 20e eeuw grondaankopen door Duivecate
I – Informatie van vroeger (2) - wat er kwam

17. Topo –kaart 1914 Topo-kaart 1935
-volgende kanalisatie Regge + zwembad
-turfwinning in veentje
-bebouwing linksonder
-aparte boerderij Duivecate
I – Informatie van vroeger (2) - wat er kwam

18. -Landhuis = landgoed?
-‘eeuwenoud’ etc. ? => huis uit 1864!
-‘havezathe’? => nee
Overgenomen uit Engels huizenboek ….

19. Pastoor Rientjes begin jaren ‘30 voor een krant:
”De schitterende omgeving maakt Duivecate tot een van de mooiste punten binnen
de Gemeente Hellendoorn. …… komt elke bezoeker onder de indruk van deze
bosrijke omgeving …. nog bekoorlijker door de heerlijke oude beukenlanen …..
lommerrijke dreven …. De zware wagensporen naast kronkelende paden die de
hoogte op- en afslingeren, maken deze innig vredige omgeving wel tot een gewild
wandeloord, tot een der mooist uitgekozen plekjes van Hellendoorn. Zie dat
fietspad daar eens, hoe lieflijk kronkelt het in ‘t voorjaar langs het frisse roggegroen
op de akkers naast de doffe eikenbossen van akkermaalshout! Daar spiegelt en
blikkert ‘Gagelmans Vennegien’ voor u op, en (etc.)
“Daar lag Duivecate. Geen adellijk kasteel in grachten, geen sterkte met tinnen of
torens, maar wel een lief landelijk buitenhuis, eenmaal gegroeid uit ……(…)
Het heeft zijn schilderachtige ligging met dat begroeide vijvertje behouden en de
oude allee van Hagedoorn [begin 18e eeuw] bestond nog jaren. (etc.)”
“…’Doeskotter Fieje’, die als laatste uit het geslacht in het jaar 1863 werd vermoord
onder zonderlinge omstandigheden, welke ‘n romantisch verhaal vormen, dat
vroeger al eens is beschreven. (etc.)”
Uit A.E. Rientjes, “Op wandel”, 2005, HKHN

22. Meester Ponsteen in 1970 over Duivecate en Gagelmans veentje[1] :
“Duivecate is een klein, vriendelijk landgoed, dat ligt aan de oude binnenweg van
Nijverdal naar Hellendoorn. Daar het moderne verkeer er zijwaarts voorbij gaat, ligt
het daar nog rustig, ik zou haast zeggen enigszins vergeten. Wat gingen we als
kinderen op zondagmiddag graag met vader en moeder te ´kuieren´ naar ´dokters
bos´.(…) langs de mooie lanen en de kronkelende paadjes, over de met dennen en
loofhout begroeide heuveltjes. Daar kwam nog bij de geheimzinnige sfeer van het
verleden, …..”.
“…. Gagelmans veentje, een klein natuurreservaat. In onze jeugd [ca. 1910] hebben we
het gekend als een boomloos met veenmos begroeid moeras. Niet zonder levensgevaar
trokken we als jongens er over, waarbij we terdege moesten oppassen niet in de weke
bodem weg te zakken“ .
[1] Ponsteen (1970) ´het Kerkdorp Hellendoorn in vroeger eeuwen, p 247-248
NB – Beschikbare historische informatie, foto’s én aandacht ongelijk verdeeld:
-Duivecate : veel
-’t Veentje : weinig
-boerderijen, paden, etc. : vrij weinig
-Regge : veel

24. Uit recente boeken:
Smit & Webbink (2012, p 65-67) over de (vroegere) kastelen en landhuizen langs de
Regge:
“De van Durens behoorden tot het regentenpatriciaat van Deventer. Duivecate was
hun zomerverblijf” […] Duivecate is idyllisch gelegen aan de Regge, midden in het
Dokters Bos. Het natuurgebied is zeer geliefd bij wandelaars, mede door het
moerassige Gagelmans Veentje (’t Vennegie) en de oude Reggearm, plaatselijk
bekend staand als het ‘oale zwembad’.”
[Andere benamingen voor Duivecate: “van het tot landhuis gepromoveerde
boerderijtje’, ‘buitenhuis’, ‘villa’ ]
Johan Alferink in ‘Natuurlijk Nijverdal’ in boek “Nijverdal, verleden, heden, toekomst’
(2011,p 214):
‘Duivecate is evenals de Eversberg ooit een uitgestrekt landgoed geweest. Het ligt
tussen Nijverdal en Hellendoorn. Kenmerkend voor dit gebied zijn de zandduinen die
ooit ontstonden als rivierduinen langs de Regge en het restant van een klein
hoogveengebiedje: het Gagelmansveentje. In de volksmond wordt dat veentje wel ‘
’t Vennegie’ genoemd. Duivecate is populair bij sporters en bij mensen die er hun
hond uitlaten. “
Verder wordt Duivecate hier genoemd als belangrijk paddestoelengebied, als
prachtig vogelgebied, en als plek met zeldzame planten.

25. … hoewel in onze jeugd (jaren ’50’/60) Duivecate alleen een mooi huis op een
mooie plek met een bijzonder verleden was.
Het ging vooral om het Doktersbos en het Veentje …..
Vergelijk de actieprent uit 1986 vanwege een geplande rondweg!

27. II - Cultuurhistorische informatie - wat er nog is van vóór 1940
??
??
Topo-kaart 2005 Cultuurhistorische referentiekaart

28. Gebieds- en schaalniveaus Wat en hoe t.a.v. (officiële) cultuurhistorie:
Rijk
Provincie
Gemeente
‘Deelgebied,
plek’
Zeer
Selectief
Minst
selectief
Selectiviteit Benadering Proces
II. CH informatie bij overheden

29. Gebieds- en schaalniveaus Wat en hoe t.a.v. CH landschap:
Rijk
Provincie
Gemeente
‘Deelgebied,
plek’
Zeer
Selectief
Minst
selectief
Selectiviteit
II. CH informatie bij overheden
KICH
-objecten op nationaal niveau
- sinds 2010 ook provinciale
(uit 2007!) + MIP-objecten (1988)
-sinds 1-1-2013 uit de lucht
CH Atlas
-objecten op provinciaal niveau
-2002 => 2007 => 2010 => 2013
-2011 Landgoederen apart
LBP 2000 (+ BP Buitengebied 2009)
-objecten op gemeentelijk niveau
-2000 + evt. latere
-+ Archeologie, Monumenten, …
BP Duivecate-Reggedal 2011
-Niet-formeel: Toelichting
-Formeel: Verbeelding + Regels

30. II. CH landschapsinformatie bij het Rijk (tot 2013)
??
??
=> Kaartbeeld vs. inhoud!!
-Alle objecten als punticonen op de kaart => lijnen en vlakken evt. buiten kaartbeeld
-Voornamelijk puntobjecten => - vooral MIP-objecten (‘monumenten’ 1850-1940)
- enkel Rijksmonument (schoorsteen K.S.B.)
Eerste indruk bij KICH: CH Referentiekaart
??

31. III - CH landschapsinformatie bij het Rijk (tot 2013)
Duivecate e.o. en landgoederen (1): landgoederen
Landgoederen? => ‘provinciaal niveau’, maar daar niet aanwezig Duivecate:
alleen als MIP-object,
geen landgoed

32. II. CH landschapsinformatie bij het Rijk (tot 2013)
‘Kampontginningen’ in KICH  vorm?! ‘kampen’ in HisGis 1832
??
+ ‘op provinciaal niveau’ , maar daar niet meer aanwezig

33. II. CH informatie bij het Rijk (tot 2013)
Koeveen?! => problemen met vorm, ´droogmakerij´ en ‘tuindorp’
Moet Koeveen zijn …… …. maar blijkt niet uit informatie

34. II. CH landschapsinformatie bij het Rijk (tot 2013)
KICH => Lijnobjecten: Regge en spoorlijn Zwolle-Almelo
Regge
-loop < 2005 + oude geul
Maar:
-status? => ´beschermd´? => ‘provinciaal niveau’
-als status => hoe bij veranderingen?
Spoorlijn Zwolle Almelo:
Maar:
-status? => beschermd? => ‘regionaal niveau’
-niet de straatweg Zwolle-Almelo?
-overige oude wegen e.d.?

35. II. CH landschapsinformatie bij het Rijk (tot 2013)
Alleen informatie bij Rijks- en archeologische monumenten biedt meer (1)

36. II. CH landschapsinformatie bij het Rijk (tot 2013)
Alleen informatie bij Rijks- en Archeologische monumenten biedt meer (2)

37. II. CH landschapsinformatie in de CH Atlas van de Provincie > 2010
??
??
Kaart CH Atlas Referentiekaart
NB. Niets van Duivecate!

38. Foute ligging?
II. CH landschapsinformatie in de CH Atlas van de Provincie > 2010

39. II. CH landschapsinformatie in de CH Atlas van de Provincie > 2010
Watererfgoed: ijsbaan
Geen foto of toelichting aanwezig
(1) Waarom zo? Waarom niet ook oude zwembad?
(2) Waarom niet als turfwinningsplas?
=> is geen categorie in de CH Atlas (i.t.t. ‘kleigat’) !!

40. II. CH informatie – Duivecate en ‘Landgoederen’ bij de provincie > 2011
Overzichtskaart “Historische landgoederen in Overijssel” 2012

41. II. CH informatie – Duivecate en ‘Landgoederen’ bij de provincie > 2011
http://gisopenbaar.overijssel.nl/website/atlasoverijssel/atlasoverijssel.html

42. KICH: oude provinciale informatie
Provincie: landgoederen ‘Duivecate’ 2011 Feitelijke situatie > 1995/2011
Schenking aan
Gemeente jr. ‘70
II. CH informatie – Duivecate en ‘Landgoederen’ bij de provincie > 2011
Verkocht aan
Gemeente 1995
(begraafplaats)
Van status
‘landgoed’
afgezien
Grondbezit
begin 20e
eeuw

43. II. CH informatie bij de Gemeente - Landschapsbeleidsplan 2000 *
-Restanten van vroegere bewoning : archeologie (p 7)
-Bijzondere elementen in de ontsluiting: ley- of dodenwegen (Bijl. 1)
-Omgeving Regge: - oude landschappen van essen en kampen i.s.m. reliëf
beekdal Regge, landgoederen (oa Duivecate) (p 15/17)
- routestructuren, bossen, bosjes, houtwallen
-‘Landgoedkarakter’: landschap, recreatie, natuur, historie (p 23)
=> versterking laanstructuur en behoud van kleine bosjes
*Actualisatie van Landschapsbeleidsplan uit 1989

44. II. CH informatie bij de Gemeente - Landschapsbeleidsplan 2000
Inventarisatie landschapselementen
Nummer Type Boom-
soort
Cat.
12471 bos divers vlak
12472 Solitair,
bomengroep
beuk punt
12473 Solitair,
bomengroep
divers punt
12474 Solitair,
bomengroep
divers punt
12475 Solitair,
bomengroep
eik punt
12476 poel/ven/
dobbe
berk punt

45. II. CH informatie bij de Gemeente - Landschapsbeleidsplan 2000
Onderkende essen en kampen
in het ‘oude landschap’
??
Landschapskwaliteiten Visie
bos Landgoederen Beekdal Regge -
ecol. zone
=> niet/nauwelijks cultuurhistorische objecten, en zeker niet bij Duivecate e.o.

46. BP Duivecate-Reggedal 2011
II. CH informatie bij de Gemeente - BP Duivecate-Reggedal 2011

47. In de Toelichting :
-als ´voormalige landgoed´ op ´duidelijk herkenbare uitlopers van de stuwwal =>
´beleving en karakter´ van het landschap´ en ´bodem en reliëf nog goed bewaard´
--als ´landgoed´ i.v.m. ´herkenbare (lanen)structuren´, boselementen, beplanting langs zandwegen,
hoogstam boomgaarden, (herstel) oude Reggearmen’ => ´verder ontwikkeling nodig’
-als ´bosgebied Duivecate´ => ´vele aantrekkelijke kleinere wegen en paden, met veelal
een cultuurhistorische betekenis´ (p ..)
=> “Behoud van cultuurhistorische en landschappelijke waarden […] is een
belangrijk uitgangspunt voor de planvorming”.
+ inhoudelijke informatie over Duivecate
Niets over Gagelmans veentje
II. CH informatie bij de Gemeente - BP Duivecate-Reggedal 2011

48. Verbeelding en Regels => ‘formele vastlegging’ !!
- onverharde wegen genoemd en beschermd, enkele aangegeven => rest dus niet!
- geen specificatie van overige ´cultuurhistorische waarden´ (m.u.v. monumenten, MIP,
archeologie)
Foto (verharde) Duivecatelaan bij uitleg …..
… maar niet beschermd?!
II. CH informatie bij de Gemeente - BP Duivecate-Reggedal 2011
‘Toelichting’ : MIP-rapport uit 1988 als informatiebasis voor Cultuurhistorische beschrijving
=> geen adequate en meer recente ‘basisbeschrijving’ aanwezig?!

49. In Regel o.a.: -landschappelijke waarden
-sloten, meanders, etc.
-bestaande onverharde wegen
In Regel o.a. - ´daaraan eigen waarden´,
`zoals geomorfologische, bodemkundige,
landschapsvisuele, cultuurhistorische
en ecologische waarden´
‘MIP-
object’
Indicatie +++ ontbreekt in Legenda?
Verbeelding en CH in Regels:
II. CH informatie bij de Gemeente - BP Duivecate-Reggedal 2011
Fout aangegeven
op KICH-kaart?

50. ??
??
Cultuurhistorie bij de gemeente Wat er zoal is aan cultuurhistorie
x x
NB welke onverharde paden? + archeologie: checken met kaart VO-BP
Cq wat via ‘natuur’ en ‘agrarische waarden’ ?!
Niet-groen landschapselement in LBP 2000 (Leyweg; overige laan-/routestructuren?)
Niet-groene (beschermde) objecten Bestemmingsplannen
II. CH informatie bij de Gemeente - wat is onderkend en/of beschermd

51. 1. Duivecate wel/niet landgoed (en wat, waar, wanneer)?
….. volgens welk(e) definitie, type, uitgangspunt, ….?
-´geheel van landerijen, landhuis of kasteel, met tuin en/of park, paden en lanen´?
-´gebied van 5 hectare met minimaal 30% natuur´?
-Wat een registratie aangeeft als landgoed?
… volgens belang(en) en betekenis(sen): van wie voor wat?
2. Landschapsinformatie  cultuurhistorische informatie?
-’Landschap’ bij gemeente = vormen + gehelen aan cultuurlandschap, bos + ‘groen’ ….
… niet in bos/natuur en bebouwde kom + weinig overige CH elementen?!
- via ’Regels’ wel o.a. ‘Cultuurhistorische waarden’, maar …..
…. ’cultuurhistorie’ bij gemeente = vooral archeologie en monumenten?!
- oude uitgangspunten leidend: LBP 2000 is actualisatie van LBP uit 1989
- oude informatie leidend : tekst MIP-rapport 1988 als basis voor recente BP’s
=> Gevolgen voor ruimtelijke inrichting?
=> Meer? Anders?
Discussie, vragen, ……