Este documento presenta una introducción al idioma aimara, incluyendo saludos, partes del cuerpo, colores, números, días de la semana, meses, expresiones de tiempo y más. Proporciona vocabulario básico en aimara con traducciones al español. También incluye estrategias didácticas como adivinanzas, poemas y cuentos para aprender el idioma.
1. SALUDOS : ARUNTASIÑANAKA
aski uru / sumauru buenosdías
aski jayp’urupana buenastardes
aski arumapana buenasnoches
kamisaraki ¡Cómoestas!
walikistwa estoybien
qunt’asma/ qunt’asima tome asiento
yuspajara/ paysuma gracias
arumantikama hasta mañana
tupañkama hasta pronto
sarawxä ya me voy
aski sarawi que te vayabien
CORTESIA
Mirä Por favor
Mirä qunt’asma Siéntese porfavor
Juchawa/ pampacht’ita Perdón
Yanapt’iriksmati ¿Te ayudo?
Jumaxawali munasiritawa Es ustedmuyamable
Kunsayanapt’iriksma ¿En qué puedoayudarle?
Mayt’iriksma Te prestaré
Jumaxasumajaqitawa Es ustedbuenapersona
INTEGRANTES DE LA FAMILIA
yuxch’a nuera chacha esposo
tullqa yerno warmi esposa
awch’i suegro awki padre
taych’i suegra tayka madre
tiwula tío yuqalla nño
masanu cuñado imilla niña
awicha abuela yuqa hijo
sutimama madrina achachila abuelo
wayna Joven phucha hija
wawa bebe jilata hermano
ijma viuda kullaka hermana
asu wawa Reciénnacido tawaqu señorita
suti tata padrino allchhi nieto
ipala tía wajcha huérfano
2. PARTES DEL CUERPO HUMANO
p’iqi cabeza jinchu oreja
ati espalda mujlli codo
ñik’uta cabello qunquri rodilla
nayra ojo kunka cuello
nasa nariz sillu uña
aka boca t’usu pantorrilla
kayu pie luk’ana dedo
ampara mano lakach’aka diente
ispillu labio laxra lengua
kururu ombligo lluqu corazón
phatanka estómago puraka barriga
mallq’a garganta maymuru riñón
chuyma pulmón chara pierna
k’iwcha hígado ajanu/ ananu cara
tunquri faringe k’apa cartílago
jiphilla intestino ñuñu seno
NOMBRES DE LOS ANIMALES : UYWANAKANA SUTIPA
anu perro kunturi /mallku cóndor
iwija/chilliqa oveja paka águila
waka vaca mamani cernícalo
wallpa gallina ayrunqu abeja
chhankha/ ch’uru gallo kitula paloma
wari vicuña pili pato
qawra llama luli picaflor
allpachu alpaca lap’a piojo
asno burro k’uti pulga
khuchi chancho chhichhiranka mosca
phisi gato ch’iñi liendre
jamp’atu sapo tisitisi libélula
k’ayra rana laq’u gusano
pilpintu mariposa titi Gato montes
jamak’u garrapata chiñi murciélago
taruja venado asiru culebra
jararanku lagarto larilari alacrán
COLORES: SAMINAKA
chupika/wila rojo churi Anaranjado
q’illu amarillo kulli morado
janq’u blanco allqa albinegro
ch’umpi café kuypa castaño
ch’uxña verde ch’ikhu ceniciento
larama azul chuchi tordo
3. janq’ularama celeste ch’ixi multicolor
ch’iyara/ ch’ara negro anti rosado
ALIMENTOS : MANQANAKA
aycha carne siwara cebada
chawlla pescado chhuxllu choclo
k’awna huevo tunqu maiz
apichu camote misk’i miel
ch’uqi papa allpi mazamorra
t’ant’a pan jak’u harina
apilla oca jayu Sal
wayk’a ají ulluku papaliza
millk’i /ñuxñu leche qañawa cañihua
uma agua isañu izaño
jiwra/ jupha quinua jawasa habas
JAKHUÑANAKA : LOS NÚMEROS
maya 1 pä tunka 20
paya 2 kimsatunka 30
kimsa 3 pusi tunka 40
pusi 4 phisqatunka 50
phisqa 5 suxtatunka 60
suxta 6 paqallqutunka 70
paqallqu 7 kimsaqallqutunka 80
kimsaqallqu 8 llatunkatunka 90
llatunka 9 pataka 100
tunka 10 waranqa 1 000
PRONOMBRES PERSONALES
SINGULAR
1ra persona Naya Yo
2da persona Juma Tu
3ra persona Jupa El, ella
4ta persona Jiwasa Nosotros(tuyyo)
PLURAL
1ra persona Nanaka Nosotros
2da persona Jumanaka Ustedes
3ra persona Jupanaka Ellos
4ta persona jiwasanaka Todosnosotros
PRONOMBRES INTERROGATIVOS
KAMISA
¿CÓMO?
kamisa ¿Cómo?
kamisasa ¿Cómoestá?
kamisarusa ¿A cómo?
KUNA kuna ¿Qué?
4. ¿QUÉ? kunaraki ¿Qué es?
kunataraki ¿De qué es?
kunasasa ¿Qué esde nosotros?
kunaru ¿A qué?
KAWKI
¿DÓNDE?
kawki ¿Dónde?
kawkisa ¿Dónde es?
kawkina ¿En dónde?
kawkinsa ¿En dónde sea?
kawkikamasa ¿Hasta dónde?
kawkinkisa ¿En dónde está?
kawkinktasa ¿En dónde estás?
KHITI
¿QUIÉN?
khiti ¿Quién?
khititasa ¿Quiéneres?
khitisa ¿Quiénes?
khititakisa ¿Para quiénes?
khitinkisa ¿De quiénes?
QHAWQHA
¿CUÁNTO?
qhawqha ¿Cuánto?
qhawqhasa ¿Cuántoes?
qhawqharaki ¿Cuántoes?
qhawqhampsa ¿Cuántomás?
qhawqhakamasa ¿Cuántoson?
KUNAPACHA
¿CUÁNDO?
kunapacha ¿Cuándo?
kunapachasa ¿Cuándoes?
kunapacharaki ¿Cuándoes?
kunapachkama ¿Hasta cuándo?
PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS
AKA
aka Esto, esta,este (alosque estáncerca y lo que tiene ala
mano)
Aka isi Esta ropa
Aka anu Este perro
UKA
uka Eso, esa,ese (considera queel objeto está cerca de la
2da.persona)
Uka lawa Ese palo
Uka phuku Esa olla
KHAYA
khaya Aquel,aquello,aquella(loque estácercade la 3ra. Persona)
Khayaimilla Aquellaniña
Khayaqullu Aquel cerro
KHURI
khuri Allá,allí,másallá.
Khuri k’uchu Allárincón
TERMINOS REFERIDOS AL TIEMPO
24 HORAS DEL DIA
chikajalakipta 1 am
suti chika 2 am
wallpaaru 3 am
k’ajatata 4 am
5. qhantati 5 am
inti jalsu 6 am
inti thuqta 7 am
inti junt’unuqa 8 am
chikaalwa 9 am
alwaakulli 10 am
niyachikauru 11 am
chikauru 12 m
chikajaqukipta 13 pm
niyaakulli 14 pm
jayp’uakulli 15 pm
wakajara 16 pm
uywaanthapi 17 pm
inti jalanta 18 pm
sujsthapi 19 pm
ch’amakthapi 20 pm
ch’amaka 21 pm
suti aruma 22 pm
niyachikaaruma 23 pm
chikaaruma 24 pm
DIAS DE LA SEMANA
Willkauru Domingo
Phaxsi uru Lunes
Saxra uru Martes
Pacha uru Miércoles
Illapauru Jueves
Yanqa uru Viernes
Kurmi uru Sábado
MESES DEL AÑO
Chinuqa Enero
Anata Febrero
Achuqa Marzo
Qasawi Abril
Llamayu Mayo
Mara t’aqa Junio
Willkakuti Julio
Llumpaqa Agosto
Sata qallta Setiembre
Taypi sata Octubre
Lapaqa Noviembre
Jalluqallta Diciembre
ESTACIONES
Jallupacha Verano
Awti pacha Otoño
Thaya pacha Invierno
Lapaqa pacha Primavera
EXPRESIONESDEL TIEMPO
uru día
chikauru mediodía
aruma noche
6. Jayp’u tarde
jichhuru hoy
masuru ayer
qharuru mañana
jurpuru pasadomañana
waluru anteayer
phaxsi mes
mara año
TERMINOS USADOS EN LA PEDAGOGIA
AMBIENTES
anatäwi parque
irpäwuta dirección
irnaqäwuta oficina
Jach’ayatiñuta universidad
kancha campo deportivo
manq’añuta comedor
patilla grada
qulläwi uta hospital
tantacha uta auditorio
ullañauta/uñañauta biblioteca
utänqa patio
wawauta guardería/jardín
wiphalsayaya mástil
Yaq’awi/llaq’awi/jiskhusawi letrina/baño
yatiñuta escuela
yatiñutamanqha aula
arküta edificio
ACTORES
Amawt’a Maestro
chaski mensajero
irpiri director
masi compañero
qutu grupo
yäla amigo
yatichiri profesor
yatiqiri estudiante
yatiqirkama clubescolar
MATERIALES EDUCATIVOS
phisqhuña almohadilla
wiphala bandera
qunuña banca
qillqatphisqhuña borrador
pachachimpu calendario
Q’apt’aña candado
Q’umaqillqaña carpeta
iwxaqillqa carta
muyuchiri compas
chakana cruz